Տնտեսություն
Ազարտային խաղերի շահութաբեր շրջանը
2020 թվականին, երբ կորոնավիրուսային համաճարակի պատճառով Վրաստանում խաղատները և տոտալիզատորները փակվեցին, ֆինանսապես ամենամեծ եկամուտը շահեց առցանց խոշոր խաղային բիզնեսը: Փոխարենը, տուժեցին նրանք, ովքեր չունեին վիրտուալ խաղային հարթակ: Վնաս կրեցին նաև տեղական ինքնակառավարման բյուջեները, որում տարեկան վճարի տեսքով գումար էին ներդրում խաղատները և նմանատիպ այլ օբյեկտները:
Դրամախաղ բիզնեսը Վրաստանում ամենաուժեղ և հաջող ոլորտներից մեկն է: Թեև 2020 թվականին ոլորտի ֆինանսական շրջանառության վերաբերյալ պաշտոնական տվյալները դեռևս չեն հրապարակվել Geostat-ի կողմից, փորձագետները նշում են, որ համաճարակը չէր կարող բացասաբար անդրադառնալ բիզնեսի վրա: Այդ մասին է վկայում անցյալ տարվա առցանց խաղատների ռեկորդային շահույթը: Հատկանշական է նաև, որ երկրի խոշոր խաղատների մեծ մասը միավորում է այսպես կոչված՝ «հողի» ինչպես նաև առցանց խաղատները:
Բիզնեսի զարգացման ֆոնին աճում է հասարակության դժգոհությունը ազարտային խաղերի նկատմամբ: Վերջին տարիներին մի շարք հանրահավաքներ են անցկացվել, որտեղ պահանջում են կարգավորել, երկրի ողջ տարածքում արգելել ազարտային խաղերի հեռուստատեսային գովազդներն ու գովազդային վահանակները: Ստեղծվել է նաև ստորագրահավաք, որը ստորագրել է ավելի քան 10 հազար մարդ:
Ի՞նչ ազդեցություն ունեցավ համաճարակը դրամախաղ բիզնեսի վրա, ինչու՞ է հասարակության մի մասը դեմ ազարտային խաղերին, որո՞նք են երկրի տնտեսական օգուտները ոլորտի նման արագ զարգացման հարցում և ինչու՞ են ոլորտի փորձագետները խաղային բիզնեսը համարում տնտեսության «սև խոռոչ»: «9-րդ ալիքը» հետաքրքրվեց այս հարցերով:
Խաղամոլներն ընդդեմ խաղերի
Մի քանի «պտույտներով» սպառված աշխատավարձ, գրավադրված սարքավորումներ, հարազատներից, բարեկամներից, ընկերներից վերցված պարտքեր - նման պատմություններ, հավանաբար, մեզանից շատերն են լսել: ԶԼՄ-ների արխիվներում շատ ավելի լուրջ դեպքեր կան, որոնք կապված են խաղամոլների կամ ազարտային խաղերից կախվածության հետ:
«Արգելեք նման խաղատների գործունեությունը, գոնե մեզ համար: Բավական է մտածեք ձեր շահերի մասին: Այնպես արեք, որ երկիրը մի քիչ բարգավաճի և բավական է ձեր գրպանները 95% գումարով լցնեք»,- այս նամակը պատկանում է Բաթումիի երիտասարդներից մեկին, ում 2019 թվականի նոյեմբերին, հարազատները մի քանի օր որոնումներից հետո մահացած են գտել:
Մեկ այլ աղմկահարույց պատմություն վերաբերում է մի երիտասարդի, ով անցյալ տարի նոյեմբերին ներխուժել էր միկրոֆինանսական կազմակերպություն և պատանդներ վերցրել: Նրա երեք հիմնական պահանջներից մեկը ազարտային խաղերի արգելումն էր:
Ինչպե՞ս են խաղամոլները պայքարում կախվածության դեմ:
Խաղամոլությունը որակվում է որպես հոգեկան առողջության խնդիր `կախվածություն: Սրա պատճառով շատ երկրներում ազարտային խաղերն ամբողջությամբ կամ մասնակիորեն արգելված են: Լուդոմանիան Վրաստանում խնդիր չի համարվում ոչ բժշկական, ոչ օրենսդրական մակարդակով: Շատ խաղամոլներ նույնպես լուրջ չեն վերաբերվում խաղային կախվածությանը: Այնուամենայնիվ, կան այնպիսի մարդիկ, ովքեր փորձում են իրենց սովորության դեմ պայքարել, հաճախ ՝ ապարդյուն:
«Վեց օր է անցել, բայց թվում է, թե 3 ամիս չեմ խաղացել, երբ երկար ժամանակ կախվածություն ես զգում խաղերից և անմիջապես հրաժարվում ես, ժամանակն այլ կերպ է անցնում»,- ասում է Գիորգին, (անունը փոխված է) և կիսում է ազարտային խաղերից կախվածության սեփական փորձը:
Առցանց խաղատներում Գիորգին ամրագրվեց երկու տարի առաջ, ժամանցի նպատակով: Սկզբում շահում էր, սակայն ժամանակի ընթացքում այս հաղթանակը վերածվեց թակարդի:
«Երբեմն սպասում ես ջեկպոտի, երբեմն բոնուսի, որը ուղակի տեսել ես բլոգերի տեսահոլովակներում, երբեմն հիշում ես քո հաղթանակներն ու ուզում ես այդ զգացմունքը կրկնվի: Այդ իսկ պատճառով պարտված գումարի վրա ուշադրություն չես դարձնում, մինչև չհասնեք այն կետին, երբ կկորցնեք ինչ -որ արժեքավոր իր, կամ կամ արժեքավոր մեկին»:
Գիորգին կախվածության դեմ պայքարելու բազմաթիվ մեթոդներ կիրառեց և հասավ որոշ արդյունքների: Այնուամենայնիվ, տարբեր հանգամանքների պատճառով խաղացողները հաճախ վերադառնում են հին սովորությանը:
«Գովազդները ջնջում եմ, պահում, խուսափում եմ այն տեսահոլովակներից, որտեղ խաղացողները ստրիմում են (օնլայն ցուցադրում), բայց ալգորիթմը (սոցիալական կայքի ) այդպիսին է, եթե մեկ անգամ նայեցիր, հետո միշտ այդ նույն ոճի, նույն թեմայի նյութեր է առանձնացնում և առաջարկում: Ուզում ես ֆիլմ նայել, բոլոր ֆիլմերի կայքերում խաղերի գովազդներ են, կարծես բոլոր ճանապարհները տանում են դեպի խաղերը և այս գոտեմարտում ժամանակն էլ դանդաղ է անցնում, հավանաբար»,- ասում է Գիորգին:
Գիորգիի և այլ խաղացողների պատմությունները ցույց են տալիս, որ ժամանցի ցանկությունը հաճախ ֆինանսական, մտավոր կամ այլ լուրջ խնդիրների աղբյուր է հանդիսանում շատ ընտանիքների համար: Վրաստանում խաղամոլների թվաքանակի վերաբերյալ նոր հետազոտություններ դեռևս չկան, բայց, այնուամենայնիվ, առցանց բիզնեսի շահույթը, ըստ REPORTAL.GE- ում տեղադրված զեկույցների, 2020 թվականին հասել է ռեկորդի: Միևնույն ժամանակ, խաղային բիզնեսի կողմից պետբյուջե վճարվող վճարների չափը նվազել է այսպես կոչված հողային խաղատների փակման պատճառով:
Ո՞վ ավելի տուժեց «լոքդաուն»- ից ՝ բյուջեն, խաղացողները, թե՞ բիզնեսը:
Դրամախաղ բիզնեսը Վրաստանի կենտրոնական բյուջեին հիմնական վճարողներից մեկն է: Տարեցտարի ոլորտի շրջանառությունն աճում է: Բացառություն չէր անգամ համաճարակի պատճառով «արգելափակված» 2020 թվականը: Ճիշտ է, խաղատները փակ էին մեկ տարի, բայց առցանց խաղատների ռեկորդային աճող շահույթը վկայում է այն մասին, որ երկրում խաղացողների թիվը չի նվազել և չի ազդել խաղային բիզնեսի ընդհանուր շրջանառության վրա:
Գործող օրենսդրության համաձայն, դրամախաղ բիզնեսը բյուջետային շահութահարկից բացի վճարում է եռամսյակային վճար այն քաղաքապետարաններին, որտեղ գտնվում են իրենց հողային խաղատները: Օրինակ, Սամցխե-Ջավախքի երեք քաղաքապետարաններում՝ Բորժոմիում, Ախալցիխեում և Ախալքալաքում տարբեր տեսակի ազարտային խաղերի երեք տարածք կա: Նրանք տեղական բյուջեի կարեւոր վճարողներից են:
Ախալցիխեի մունիցիպալիտետում, համաճարակից հետո, ոչ մի խաղատուն գործունեությունը չի վերականգնել: Ըստ քաղաքապետարանի, այս ոլորտի կողմից տեղական բյուջե վճարվող գումարը բաշխվում է հետևյալ կերպ.
2016 թվականին – 235 483 լարի
2017 թվականին - 239 010 լարի
2018 թվականին - 161 000 լարի
2019 թվականին - 128 027 լարի
Գործակալության տվյալներով ՝ համաճարակի ընթացքում, նրանից հետո, երբ բիզնեսը փակման պատճառով ազատվեց հարկերից, ստացած շահույթն այլևս բյուջե չէին ներմուծվում: Խիստ «արգելափակումից» հետո, խաղատների սեփականատերերից ոչ մեկը չցանկացավ բացել հաստատությունը:
Ախալքալաքի քաղաքապետարանը նույնպես զգալի եկամուտ կորցրեց `փակելով խաղային բիզնեսը: Մինչ համաճարակը, վճարում էին քաղաքում գործող ութ ձեռնարկություններ: Ախալքալաքի քաղաքապետարանի տվյալներով ՝ 2019 թվականին բյուջեն ստացել է 948,000 լարի, իսկ 2020 -ին այդ ցուցանիշը կրճատվել է մինչև 78,000 լարի:
Բորժոմիի մունիցիպալիտետի խաղատներից բյուջե տարեկան փոխանցվում է ավելի քան մեկ միլիոն լարի: 2020 թվականը նույնպես խոչընդոտ չէր նրանց համար: Համաճարակի ընթացքում բյուջեն խաղային բիզնեսից ստացել է ամենամեծ գումարը ՝ 1,365 միլիոն լարի: Ընթացիկ տարվա յոթ ամսվա տվյալներով `ազարտային խաղերի բիզնեսը քաղաքապետարանի բյուջե է վճարել 500 հազար լարի: Բորժոմիի քաղաքապետարանի տվյալներով, քաղաքապետարանում գործում է միայն մեկ ընկերություն, որը վճարում է խաղային բիզնեսի վճարը `«Մարսիա» ՍՊԸ -ն: 2020 թվականի ընթացքում բիզնեսօբյեկտի կողմից բյուջե գումար վճարելու գործընթացը չի ընդհատվել, քանի որ Բորժոմիում գտնվող խաղատանը հաճախորդները կարող էին գումար հանել, գրանցվել և օգտվել նմանատիպ ծառայություններից: Ընկերության կողմից բյուջե վճարվող գումարը ցույց է տալիս, որ խաղատանը գումարային փոխանակումների հոսքն ավելացել է:
Ֆինանսների նախարարության կայքում հրապարակված տեղեկատվության համաձայն ՝ ամբողջ երկրում խաղատների կողմից 2020 թվականին վճարված ընդհանուր գումարը, նախորդ տարվա համեմատ, նվազել է 6,5 անգամ: Եթե 2019 թվականին խաղերի բիզնեսը քաղաքապետարանների բյուջե վճարել է 128,4 միլիոն, ապա մինչև 2020 թվականը այդ գումարը կազմում էր 19,2 միլիոն: Եթե համեմատենք ընթացիկ տարվա հունվար-հունիս ամիսների տվյալները նախահամաճարակային շրջանի նույն ամիսների ցուցանիշի հետ, ապա կտեսնենք, որ խաղային բիզնեսի վճարից բյուջեն երկու անգամ ավելի քիչ գումար է ստացել:
Այս ֆոնին առցանց խաղատների և տոտալիզատոների շահույթը ցույց տվեց ռեկորդային բարձր ցուցանիշներ:
Առցանց խաղատները, ի տարբերություն հողային խաղատների, լրացուցիչ վճարներ չեն վճարում: Նրանցին տարբեր տեսակի, ներառյալ շահութահարկի վճարը, ստանում է միայն կենտրոնական բյուջեն:
Վրացական շուկայում խոշորագույն խաղատներից և տոտալիզատորներից մեկը ՍՊԸ «Մարսիա»-ն է, որը հայտնի է «Կրիստալբեթ» անունով: Ընկերությունն ունի ինչպես «հողամասային», այնպես էլ առցանց խաղատուն և տոտալիզատոր: REPORTAL.GE- ում բեռնված հաշվետվությունների համաձայն ՝ ընկերության եկամուտը ռեկորդային աճ է գրանցել 2020 թվականին: Եթե 2019 թվականին «Crystalbet» - ի զուտ շահույթը հասնում էր 49 միլիոնի, ապա 2020 թվականին այն դարձավ 95 միլիոն:
REPORTAL.GE- ում հրապարակված 2020 թվականի զեկույցի համաձայն ՝ մեկ այլ խոշոր ընկերության ՝ Adjarabet- ի շահույթը գրեթե կրկնապատկվել է նախահամաճարակային նշանի համեմատ:
«Adjarabet»-ը գործում է Վրաստանում և Հայաստանում և միավորում է մի քանի ընկերություններ: Մեզ մոտ այն ներկայացնում է «Ավիատոր» ՍՊԸ -ն:
Ընկերության զուտ շահույթը 2020 թվականին կազմել է 84,8 մլն լարի, ինչը մոտ 8 մլն լարիով ավելի է, քան 2019 թվականին:
Սպորտային միջոցառումների սահմանափակումը խոչընդոտ չդարձավ առցանց խաղային բիզնեսի համար: 2020 թվականը եկամտաբեր տարի էր, չնայած այն հանգամանքին, որ հաճախորդները չէին կարող խաղադրույքներ կատարել բազմաթիվ հեղինակավոր մրցաշարերի վրա, ներառյալ «Եվրո 2020» -ը, որն այս տարի չանցկացվեց համաճարակի պատճառով:
Եկամուտների աճն ակնհայտ էր նրանից հետո, երբ սպորտային խաղերի մեծ մասը չեղարկվեց:
Վերջին տարիներին տարբեր նախաձեռնող խմբեր կամ հասարակական կազմակերպություններ կոչ են անում որոշակի սահմանափակումներ նախաձեռնել խաղային բիզնեսի նկատմամբ: Դրանցից մեկը «Ազարտային խաղերի և Լուդոմանիայի կանխարգելման կենտրոնն» է: Կազմակերպությունը բարձրացրել է ազարտային խաղերի գովազդի սահմանափակման և առցանց խաղատներում գրանցումների խստացման հարցը:
«Ազարտային խաղերի և Լուդոմանիայի կանխարգելման կենտրոնում» համարում են, որ այսօր Վրաստանում խաղային բիզնեսը նորմայից 3-4 անգամ ավելի զարգացած է, ինչը սարսափելի ցուցանիշ է: Այնուամենայնիվ, կազմակերպությունում չեն մտածում, որ խաղամոլների քանակի կրճատման համար անհրաժեշտ են կտրուկ կանոնակարգեր:
«Այսօր խելամիտ որոշում չէ այս իրավիճակում կտրուկ կանոնակարգեր սահմանելը, քանի որ դա կհանգեցնի «սև խոռոչի» առաջացմանը: Եթե ուղղակի արգելենք, այս մարդիկ անպայման կշարունակեն խաղալ: Կա հանցավոր ճանապարհը, այսպես կոչված ձեռքի խաղը, որին զոհ են գնում շատերը, իսկ մյուս տարբերակն այն է, որ այս մարդիկ կգտնեն օտարերկրյա առցանց խաղատներ, ինչը նշանակում է, որ մեր երկրի փողերը կգնան արտասահման», - նշում է կենտրոնի ղեկավար՝ Գուգա Բեսելիան:
Առաջինը, ինչին պետությունը պետք է ավելի մեծ ուշադրություն դարձնի, առցանց խաղային հարթակներում գրանցման խնդիրն է: Չնայած բազմաթիվ փոփոխություններին, հարթակն այսօր դեռ բավականին պարզ է և ազարտային խաղերը հասանելի է դարձնում նաև անչափահասների համար:
«Համաճարակից առաջ մեր կազմակերպության կողմից անցկացրած հարցման համաձայն, Թբիլիսիում դեռահասների 48% -ը տարված են առցանց խաղատներով: Սա նշանակում է, որ օրենքը [որն անչափահասներին արգելում է խաղալ ազարտային խաղեր] իրականում չի գործում», - ասում է «Ազարտային խաղերի և Լուդոմանիայի կանխարգելման կենտրոնի» ղեկավարը:
Գուգա Բեսելիան կարծում է, որ երկրորդ հարցը, որը պետք է լուծվի, «ագրեսիվ մարքեթինգային քարոզարշավն» է: Դրամախաղ բիզնեսն այսօր ակտիվորեն դիմում է այս քայլին: Գովազդը պետք է կարգավորվի այնպես, ինչպես դա ալկոհոլի և ծխախոտի դեպքում է:
«Իհարկե, ես հասկանում եմ, որ խաղային բիզնեսը լավ վճարող է գովազդի և պետական բյուջեի համար, բայց ծխախոտի և ալկոհոլի բիզնեսը ոչ պակաս լավ վճարող կլիներ, եթե արգելված չլիներ»:
«Լավ վարձատրության հետևում պետք է լինի ոչ վնասակար արդյունք, բայց այս դեպքում մենք գործ ունենք մեծ վնասի հետ: Գովազդների ուղղությամբ բացառություններ կարող են լինել այսպես կոչված՝ սպոնսորշիպը, որը միջազգայնորեն ընդունված պրակտիկա է: Վրաստանում ստեղծված իրավիճակը բիզնեսի ագրեսիվ մարքեթինգային քարոզարշավի արդյունք է: Եթե գովազդը չգործեր, այդքան միլիոն լարի չէր ծախսվի խաղատների կողմից», - ասում է Բեսելիան:
«Ազարտային խաղերի և Լուդոմանիայի կանխարգելման կենտրոնում» կարծում են, որ այս ամենն իրականություն դարձնելու համար, պետությունը պետք է առաջին հերթին լուդոմանիան ճանաչի որպես հոգեկան առողջության խնդիր, ինչը իրավական հիմք կտա պետությանը ՝ ապրանքների գովազդը կամ այլ գործունեությունը սահմանափակելու համար:
«Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունը լուդոմանիան խնդիր ճանաչեց 1980 -ականներին: Այս հարցը կարևոր է, նույնիսկ եթե դա զուտ իրավական խնդիր է, քանի որ, եթե մենք Լուդոմանիան որպես խնդիր չենք ճանաչում, ապա ինչպե՞ս կարող ենք արգելել դրա գովազդը»:
Խաղատնային բիզնեսը` տնտեսության «սև խոռոչը»
Այն, որ խաղային բիզնեսը պետական բյուջեի լավ վճարող է, հաստատում են թվերը: Այնուամենայնիվ, որոշ տնտեսագետներ կարծում են, որ այս հատվածը դեռ խնդրահարույց է երկրի տնտեսության համար, հատկապես, երբ խոսքը վերաբերում է առցանց խաղերին:
«Երբ խոսում ենք մոլախաղերի բիզնեսի մասին, մենք պետք է այն բաժանենք երկու մասի` մեկը `հողային խաղատներ, իսկ մյուսը` առցանց խաղատներ: Առցանց խաղերն այսօր հատկապես խնդրահարույց են երկրում, նույնիսկ տնտեսական առումով և մեր բյուջեի կամ տնտեսական զարգացման տեսանկյունից», - ասում է Երիտասարդ ֆինանսիստների ասոցիացիայի ղեկավար՝ Գիորգի Կապանաձեն ՝ բացատրելով այն պատճառները, թե ինչու են շատ տնտեսագետներ այդ հատվածը անվանում «սև խոռոչ»:
«Օրինակ, վերցրեք ցանկացած այլ բիզնես, նույնիսկ փոքր, որը ստանում է որոշակի եկամուտ և ներդնում այդ եկամուտը զարգացման մեջ կամ վաստակած եկամուտով գնում է այլ ապրանքներ: Այսինքն, այդ միջոցները վերադառնում են տնտեսություն, եւ ի վերջո միջոցների մի մասը վերադառնում է տնտեսություն: Ինչ վերաբերում է խաղային բիզնեսին և հատկապես առցանց խաղերին, ապա այս ոլորտում վաստակած գումարն ամբողջությամբ հոսում է որոշակի մարդկանց գրպանը: Դա բիզնես չէ, ստեղծում է տնտեսական հարստություն և ամրապնդում է տնտեսությունը»:
Միևնույն ժամանակ, Գիորգի Կապանաձեն մատնանշում է այսպես կոչված հողային խաղատների դրական գործոնները.
«Խաղատների դեպքում շատ ավելի դրական գործոններ կան, ավելի շատ աշխատատեղեր են ստեղծվում, իսկ զբոսաշրջությանը նպաստում են երկիր մուտք գործող խաղացողները: Հաշվի առնելով, որ մենք տարածաշրջանում միակ երկիրն ենք, որտեղ խաղային բիզնեսը օրինական է, այնուամենայնիվ, այս ամենը հակառակն է առցանց խաղատների դեպքում»:
Երիտասարդ ֆինանսիստների ասոցիացիայում լուծումը տեսնում են կանոնակարգերի սահմանման մեջ: Նրանք կարծում են, որ ֆինանսները պետք է ավելի թափանցիկ լինեն, իսկ գովազդային օրենքը ՝ ավելի խիստ:
«Ես կարծում եմ, որ խաղային բիզնեսը պետք է գոյություն ունենա երկրում, սակայն պետք է գործեն որոշ կանոնակարգեր, հատկապես առցանց խաղերի ոլորտում: Չնայած համաճարակին, տեսնում ենք, որ այս բիզնեսը դեռ աճում է ՝ ավելացնելով սեփական եկամուտները, և այս ամենը տեղի է ունենում միայն մեր քաղաքացիների գրպանից վերցված գումարի հաշվին»,- ասում է Գիորգի Կապանաձեն:
Դրամախաղ բիզնեսում օրենսդրական փոփոխությունների անհրաժեշտությունը վաղուց է քննարկվում խորհրդարանում, սակայն մինչ այժմ արդյունավետ քայլեր չեն ձեռնարկվել:
Համաճարակի ընթացքում առցանց խաղային հարթակների եկամուտների աճը նկատվել է ոչ միայն Վրաստանում: Ըստ «Ֆորբս» ֆինանսատնտեսական ամսագրի, ԱՄՆ-ի վեց նահանգներում, որտեղ առցանց խաղատներն օրինական են, զուտ եկամուտների ռեկորդային աճ է գրանցվել 2021 թվականի երկրորդ եռամսյակում: 901 միլիոն ՝ 15% -ով ավել նույն տարվա առաջին եռամսյակի համեմատ: Այդ ցուցանիշն արդեն գերազանցել է 2020 թվականի ընդհանուր՝ միլիարդ ու կես եկամուտը:
Վրաստանում, համաճարակի ընթացքում, ոչ ոք չի ուսումնասիրել խաղային կախվածության վերաբերյալ տվյալները: Այնուամենայնիվ, առցանց խաղային բիզնեսի եկամուտների ռեկորդային աճը թույլ է տալիս եզրակացնել, որ խաղամոլների անվերջ թվին ավելացել են նաև գործազուրկ և տներում մեկուսացված քաղաքացիները: Այն դեպքում, երբ տուժել են բիզնեսի գրեթե բոլոր ոլորտները, խաղային ոլորտը գերազանցել է ռեկորդային եկամուտը: Այս փաստն իր հերթին մատնանշում է, որ տնտեսությունից բացի, հարցի երկրորդ կողմում գտնվող մարդիկ էլ ավելի են աղքատացել, քանդվել է նրանց կյանքն ու ստեղծվել են հոգեկան առողջության խնդիրներ, որոնք հնարավոր է, նրանք նույնիսկ չեն էլ գիտակցում:
Դրամախաղ բիզնեսը Վրաստանում ամենաուժեղ և հաջող ոլորտներից մեկն է: Թեև 2020 թվականին ոլորտի ֆինանսական շրջանառության վերաբերյալ պաշտոնական տվյալները դեռևս չեն հրապարակվել Geostat-ի կողմից, փորձագետները նշում են, որ համաճարակը չէր կարող բացասաբար անդրադառնալ բիզնեսի վրա: Այդ մասին է վկայում անցյալ տարվա առցանց խաղատների ռեկորդային շահույթը: Հատկանշական է նաև, որ երկրի խոշոր խաղատների մեծ մասը միավորում է այսպես կոչված՝ «հողի» ինչպես նաև առցանց խաղատները:
Բիզնեսի զարգացման ֆոնին աճում է հասարակության դժգոհությունը ազարտային խաղերի նկատմամբ: Վերջին տարիներին մի շարք հանրահավաքներ են անցկացվել, որտեղ պահանջում են կարգավորել, երկրի ողջ տարածքում արգելել ազարտային խաղերի հեռուստատեսային գովազդներն ու գովազդային վահանակները: Ստեղծվել է նաև ստորագրահավաք, որը ստորագրել է ավելի քան 10 հազար մարդ:
Ի՞նչ ազդեցություն ունեցավ համաճարակը դրամախաղ բիզնեսի վրա, ինչու՞ է հասարակության մի մասը դեմ ազարտային խաղերին, որո՞նք են երկրի տնտեսական օգուտները ոլորտի նման արագ զարգացման հարցում և ինչու՞ են ոլորտի փորձագետները խաղային բիզնեսը համարում տնտեսության «սև խոռոչ»: «9-րդ ալիքը» հետաքրքրվեց այս հարցերով:
Խաղամոլներն ընդդեմ խաղերի
Մի քանի «պտույտներով» սպառված աշխատավարձ, գրավադրված սարքավորումներ, հարազատներից, բարեկամներից, ընկերներից վերցված պարտքեր - նման պատմություններ, հավանաբար, մեզանից շատերն են լսել: ԶԼՄ-ների արխիվներում շատ ավելի լուրջ դեպքեր կան, որոնք կապված են խաղամոլների կամ ազարտային խաղերից կախվածության հետ:
«Արգելեք նման խաղատների գործունեությունը, գոնե մեզ համար: Բավական է մտածեք ձեր շահերի մասին: Այնպես արեք, որ երկիրը մի քիչ բարգավաճի և բավական է ձեր գրպանները 95% գումարով լցնեք»,- այս նամակը պատկանում է Բաթումիի երիտասարդներից մեկին, ում 2019 թվականի նոյեմբերին, հարազատները մի քանի օր որոնումներից հետո մահացած են գտել:
Մեկ այլ աղմկահարույց պատմություն վերաբերում է մի երիտասարդի, ով անցյալ տարի նոյեմբերին ներխուժել էր միկրոֆինանսական կազմակերպություն և պատանդներ վերցրել: Նրա երեք հիմնական պահանջներից մեկը ազարտային խաղերի արգելումն էր:
Ինչպե՞ս են խաղամոլները պայքարում կախվածության դեմ:
Խաղամոլությունը որակվում է որպես հոգեկան առողջության խնդիր `կախվածություն: Սրա պատճառով շատ երկրներում ազարտային խաղերն ամբողջությամբ կամ մասնակիորեն արգելված են: Լուդոմանիան Վրաստանում խնդիր չի համարվում ոչ բժշկական, ոչ օրենսդրական մակարդակով: Շատ խաղամոլներ նույնպես լուրջ չեն վերաբերվում խաղային կախվածությանը: Այնուամենայնիվ, կան այնպիսի մարդիկ, ովքեր փորձում են իրենց սովորության դեմ պայքարել, հաճախ ՝ ապարդյուն:
«Վեց օր է անցել, բայց թվում է, թե 3 ամիս չեմ խաղացել, երբ երկար ժամանակ կախվածություն ես զգում խաղերից և անմիջապես հրաժարվում ես, ժամանակն այլ կերպ է անցնում»,- ասում է Գիորգին, (անունը փոխված է) և կիսում է ազարտային խաղերից կախվածության սեփական փորձը:
Առցանց խաղատներում Գիորգին ամրագրվեց երկու տարի առաջ, ժամանցի նպատակով: Սկզբում շահում էր, սակայն ժամանակի ընթացքում այս հաղթանակը վերածվեց թակարդի:
«Երբեմն սպասում ես ջեկպոտի, երբեմն բոնուսի, որը ուղակի տեսել ես բլոգերի տեսահոլովակներում, երբեմն հիշում ես քո հաղթանակներն ու ուզում ես այդ զգացմունքը կրկնվի: Այդ իսկ պատճառով պարտված գումարի վրա ուշադրություն չես դարձնում, մինչև չհասնեք այն կետին, երբ կկորցնեք ինչ -որ արժեքավոր իր, կամ կամ արժեքավոր մեկին»:
Գիորգին կախվածության դեմ պայքարելու բազմաթիվ մեթոդներ կիրառեց և հասավ որոշ արդյունքների: Այնուամենայնիվ, տարբեր հանգամանքների պատճառով խաղացողները հաճախ վերադառնում են հին սովորությանը:
«Գովազդները ջնջում եմ, պահում, խուսափում եմ այն տեսահոլովակներից, որտեղ խաղացողները ստրիմում են (օնլայն ցուցադրում), բայց ալգորիթմը (սոցիալական կայքի ) այդպիսին է, եթե մեկ անգամ նայեցիր, հետո միշտ այդ նույն ոճի, նույն թեմայի նյութեր է առանձնացնում և առաջարկում: Ուզում ես ֆիլմ նայել, բոլոր ֆիլմերի կայքերում խաղերի գովազդներ են, կարծես բոլոր ճանապարհները տանում են դեպի խաղերը և այս գոտեմարտում ժամանակն էլ դանդաղ է անցնում, հավանաբար»,- ասում է Գիորգին:
Գիորգիի և այլ խաղացողների պատմությունները ցույց են տալիս, որ ժամանցի ցանկությունը հաճախ ֆինանսական, մտավոր կամ այլ լուրջ խնդիրների աղբյուր է հանդիսանում շատ ընտանիքների համար: Վրաստանում խաղամոլների թվաքանակի վերաբերյալ նոր հետազոտություններ դեռևս չկան, բայց, այնուամենայնիվ, առցանց բիզնեսի շահույթը, ըստ REPORTAL.GE- ում տեղադրված զեկույցների, 2020 թվականին հասել է ռեկորդի: Միևնույն ժամանակ, խաղային բիզնեսի կողմից պետբյուջե վճարվող վճարների չափը նվազել է այսպես կոչված հողային խաղատների փակման պատճառով:
Ո՞վ ավելի տուժեց «լոքդաուն»- ից ՝ բյուջեն, խաղացողները, թե՞ բիզնեսը:
Դրամախաղ բիզնեսը Վրաստանի կենտրոնական բյուջեին հիմնական վճարողներից մեկն է: Տարեցտարի ոլորտի շրջանառությունն աճում է: Բացառություն չէր անգամ համաճարակի պատճառով «արգելափակված» 2020 թվականը: Ճիշտ է, խաղատները փակ էին մեկ տարի, բայց առցանց խաղատների ռեկորդային աճող շահույթը վկայում է այն մասին, որ երկրում խաղացողների թիվը չի նվազել և չի ազդել խաղային բիզնեսի ընդհանուր շրջանառության վրա:
Գործող օրենսդրության համաձայն, դրամախաղ բիզնեսը բյուջետային շահութահարկից բացի վճարում է եռամսյակային վճար այն քաղաքապետարաններին, որտեղ գտնվում են իրենց հողային խաղատները: Օրինակ, Սամցխե-Ջավախքի երեք քաղաքապետարաններում՝ Բորժոմիում, Ախալցիխեում և Ախալքալաքում տարբեր տեսակի ազարտային խաղերի երեք տարածք կա: Նրանք տեղական բյուջեի կարեւոր վճարողներից են:
Ախալցիխեի մունիցիպալիտետում, համաճարակից հետո, ոչ մի խաղատուն գործունեությունը չի վերականգնել: Ըստ քաղաքապետարանի, այս ոլորտի կողմից տեղական բյուջե վճարվող գումարը բաշխվում է հետևյալ կերպ.
2016 թվականին – 235 483 լարի
2017 թվականին - 239 010 լարի
2018 թվականին - 161 000 լարի
2019 թվականին - 128 027 լարի
Գործակալության տվյալներով ՝ համաճարակի ընթացքում, նրանից հետո, երբ բիզնեսը փակման պատճառով ազատվեց հարկերից, ստացած շահույթն այլևս բյուջե չէին ներմուծվում: Խիստ «արգելափակումից» հետո, խաղատների սեփականատերերից ոչ մեկը չցանկացավ բացել հաստատությունը:
Ախալքալաքի քաղաքապետարանը նույնպես զգալի եկամուտ կորցրեց `փակելով խաղային բիզնեսը: Մինչ համաճարակը, վճարում էին քաղաքում գործող ութ ձեռնարկություններ: Ախալքալաքի քաղաքապետարանի տվյալներով ՝ 2019 թվականին բյուջեն ստացել է 948,000 լարի, իսկ 2020 -ին այդ ցուցանիշը կրճատվել է մինչև 78,000 լարի:
Բորժոմիի մունիցիպալիտետի խաղատներից բյուջե տարեկան փոխանցվում է ավելի քան մեկ միլիոն լարի: 2020 թվականը նույնպես խոչընդոտ չէր նրանց համար: Համաճարակի ընթացքում բյուջեն խաղային բիզնեսից ստացել է ամենամեծ գումարը ՝ 1,365 միլիոն լարի: Ընթացիկ տարվա յոթ ամսվա տվյալներով `ազարտային խաղերի բիզնեսը քաղաքապետարանի բյուջե է վճարել 500 հազար լարի: Բորժոմիի քաղաքապետարանի տվյալներով, քաղաքապետարանում գործում է միայն մեկ ընկերություն, որը վճարում է խաղային բիզնեսի վճարը `«Մարսիա» ՍՊԸ -ն: 2020 թվականի ընթացքում բիզնեսօբյեկտի կողմից բյուջե գումար վճարելու գործընթացը չի ընդհատվել, քանի որ Բորժոմիում գտնվող խաղատանը հաճախորդները կարող էին գումար հանել, գրանցվել և օգտվել նմանատիպ ծառայություններից: Ընկերության կողմից բյուջե վճարվող գումարը ցույց է տալիս, որ խաղատանը գումարային փոխանակումների հոսքն ավելացել է:Ֆինանսների նախարարության կայքում հրապարակված տեղեկատվության համաձայն ՝ ամբողջ երկրում խաղատների կողմից 2020 թվականին վճարված ընդհանուր գումարը, նախորդ տարվա համեմատ, նվազել է 6,5 անգամ: Եթե 2019 թվականին խաղերի բիզնեսը քաղաքապետարանների բյուջե վճարել է 128,4 միլիոն, ապա մինչև 2020 թվականը այդ գումարը կազմում էր 19,2 միլիոն: Եթե համեմատենք ընթացիկ տարվա հունվար-հունիս ամիսների տվյալները նախահամաճարակային շրջանի նույն ամիսների ցուցանիշի հետ, ապա կտեսնենք, որ խաղային բիզնեսի վճարից բյուջեն երկու անգամ ավելի քիչ գումար է ստացել:
Այս ֆոնին առցանց խաղատների և տոտալիզատոների շահույթը ցույց տվեց ռեկորդային բարձր ցուցանիշներ:
Առցանց խաղատները, ի տարբերություն հողային խաղատների, լրացուցիչ վճարներ չեն վճարում: Նրանցին տարբեր տեսակի, ներառյալ շահութահարկի վճարը, ստանում է միայն կենտրոնական բյուջեն:
Վրացական շուկայում խոշորագույն խաղատներից և տոտալիզատորներից մեկը ՍՊԸ «Մարսիա»-ն է, որը հայտնի է «Կրիստալբեթ» անունով: Ընկերությունն ունի ինչպես «հողամասային», այնպես էլ առցանց խաղատուն և տոտալիզատոր: REPORTAL.GE- ում բեռնված հաշվետվությունների համաձայն ՝ ընկերության եկամուտը ռեկորդային աճ է գրանցել 2020 թվականին: Եթե 2019 թվականին «Crystalbet» - ի զուտ շահույթը հասնում էր 49 միլիոնի, ապա 2020 թվականին այն դարձավ 95 միլիոն:
REPORTAL.GE- ում հրապարակված 2020 թվականի զեկույցի համաձայն ՝ մեկ այլ խոշոր ընկերության ՝ Adjarabet- ի շահույթը գրեթե կրկնապատկվել է նախահամաճարակային նշանի համեմատ:
«Adjarabet»-ը գործում է Վրաստանում և Հայաստանում և միավորում է մի քանի ընկերություններ: Մեզ մոտ այն ներկայացնում է «Ավիատոր» ՍՊԸ -ն:
Ընկերության զուտ շահույթը 2020 թվականին կազմել է 84,8 մլն լարի, ինչը մոտ 8 մլն լարիով ավելի է, քան 2019 թվականին:
Սպորտային միջոցառումների սահմանափակումը խոչընդոտ չդարձավ առցանց խաղային բիզնեսի համար: 2020 թվականը եկամտաբեր տարի էր, չնայած այն հանգամանքին, որ հաճախորդները չէին կարող խաղադրույքներ կատարել բազմաթիվ հեղինակավոր մրցաշարերի վրա, ներառյալ «Եվրո 2020» -ը, որն այս տարի չանցկացվեց համաճարակի պատճառով:
Եկամուտների աճն ակնհայտ էր նրանից հետո, երբ սպորտային խաղերի մեծ մասը չեղարկվեց:
Վերջին տարիներին տարբեր նախաձեռնող խմբեր կամ հասարակական կազմակերպություններ կոչ են անում որոշակի սահմանափակումներ նախաձեռնել խաղային բիզնեսի նկատմամբ: Դրանցից մեկը «Ազարտային խաղերի և Լուդոմանիայի կանխարգելման կենտրոնն» է: Կազմակերպությունը բարձրացրել է ազարտային խաղերի գովազդի սահմանափակման և առցանց խաղատներում գրանցումների խստացման հարցը:«Ազարտային խաղերի և Լուդոմանիայի կանխարգելման կենտրոնում» համարում են, որ այսօր Վրաստանում խաղային բիզնեսը նորմայից 3-4 անգամ ավելի զարգացած է, ինչը սարսափելի ցուցանիշ է: Այնուամենայնիվ, կազմակերպությունում չեն մտածում, որ խաղամոլների քանակի կրճատման համար անհրաժեշտ են կտրուկ կանոնակարգեր:
«Այսօր խելամիտ որոշում չէ այս իրավիճակում կտրուկ կանոնակարգեր սահմանելը, քանի որ դա կհանգեցնի «սև խոռոչի» առաջացմանը: Եթե ուղղակի արգելենք, այս մարդիկ անպայման կշարունակեն խաղալ: Կա հանցավոր ճանապարհը, այսպես կոչված ձեռքի խաղը, որին զոհ են գնում շատերը, իսկ մյուս տարբերակն այն է, որ այս մարդիկ կգտնեն օտարերկրյա առցանց խաղատներ, ինչը նշանակում է, որ մեր երկրի փողերը կգնան արտասահման», - նշում է կենտրոնի ղեկավար՝ Գուգա Բեսելիան:
Առաջինը, ինչին պետությունը պետք է ավելի մեծ ուշադրություն դարձնի, առցանց խաղային հարթակներում գրանցման խնդիրն է: Չնայած բազմաթիվ փոփոխություններին, հարթակն այսօր դեռ բավականին պարզ է և ազարտային խաղերը հասանելի է դարձնում նաև անչափահասների համար:
«Համաճարակից առաջ մեր կազմակերպության կողմից անցկացրած հարցման համաձայն, Թբիլիսիում դեռահասների 48% -ը տարված են առցանց խաղատներով: Սա նշանակում է, որ օրենքը [որն անչափահասներին արգելում է խաղալ ազարտային խաղեր] իրականում չի գործում», - ասում է «Ազարտային խաղերի և Լուդոմանիայի կանխարգելման կենտրոնի» ղեկավարը:
Գուգա Բեսելիան կարծում է, որ երկրորդ հարցը, որը պետք է լուծվի, «ագրեսիվ մարքեթինգային քարոզարշավն» է: Դրամախաղ բիզնեսն այսօր ակտիվորեն դիմում է այս քայլին: Գովազդը պետք է կարգավորվի այնպես, ինչպես դա ալկոհոլի և ծխախոտի դեպքում է:
«Իհարկե, ես հասկանում եմ, որ խաղային բիզնեսը լավ վճարող է գովազդի և պետական բյուջեի համար, բայց ծխախոտի և ալկոհոլի բիզնեսը ոչ պակաս լավ վճարող կլիներ, եթե արգելված չլիներ»:
«Լավ վարձատրության հետևում պետք է լինի ոչ վնասակար արդյունք, բայց այս դեպքում մենք գործ ունենք մեծ վնասի հետ: Գովազդների ուղղությամբ բացառություններ կարող են լինել այսպես կոչված՝ սպոնսորշիպը, որը միջազգայնորեն ընդունված պրակտիկա է: Վրաստանում ստեղծված իրավիճակը բիզնեսի ագրեսիվ մարքեթինգային քարոզարշավի արդյունք է: Եթե գովազդը չգործեր, այդքան միլիոն լարի չէր ծախսվի խաղատների կողմից», - ասում է Բեսելիան:
«Ազարտային խաղերի և Լուդոմանիայի կանխարգելման կենտրոնում» կարծում են, որ այս ամենն իրականություն դարձնելու համար, պետությունը պետք է առաջին հերթին լուդոմանիան ճանաչի որպես հոգեկան առողջության խնդիր, ինչը իրավական հիմք կտա պետությանը ՝ ապրանքների գովազդը կամ այլ գործունեությունը սահմանափակելու համար:
«Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունը լուդոմանիան խնդիր ճանաչեց 1980 -ականներին: Այս հարցը կարևոր է, նույնիսկ եթե դա զուտ իրավական խնդիր է, քանի որ, եթե մենք Լուդոմանիան որպես խնդիր չենք ճանաչում, ապա ինչպե՞ս կարող ենք արգելել դրա գովազդը»:
Խաղատնային բիզնեսը` տնտեսության «սև խոռոչը»
Այն, որ խաղային բիզնեսը պետական բյուջեի լավ վճարող է, հաստատում են թվերը: Այնուամենայնիվ, որոշ տնտեսագետներ կարծում են, որ այս հատվածը դեռ խնդրահարույց է երկրի տնտեսության համար, հատկապես, երբ խոսքը վերաբերում է առցանց խաղերին:
«Երբ խոսում ենք մոլախաղերի բիզնեսի մասին, մենք պետք է այն բաժանենք երկու մասի` մեկը `հողային խաղատներ, իսկ մյուսը` առցանց խաղատներ: Առցանց խաղերն այսօր հատկապես խնդրահարույց են երկրում, նույնիսկ տնտեսական առումով և մեր բյուջեի կամ տնտեսական զարգացման տեսանկյունից», - ասում է Երիտասարդ ֆինանսիստների ասոցիացիայի ղեկավար՝ Գիորգի Կապանաձեն ՝ բացատրելով այն պատճառները, թե ինչու են շատ տնտեսագետներ այդ հատվածը անվանում «սև խոռոչ»:
«Օրինակ, վերցրեք ցանկացած այլ բիզնես, նույնիսկ փոքր, որը ստանում է որոշակի եկամուտ և ներդնում այդ եկամուտը զարգացման մեջ կամ վաստակած եկամուտով գնում է այլ ապրանքներ: Այսինքն, այդ միջոցները վերադառնում են տնտեսություն, եւ ի վերջո միջոցների մի մասը վերադառնում է տնտեսություն: Ինչ վերաբերում է խաղային բիզնեսին և հատկապես առցանց խաղերին, ապա այս ոլորտում վաստակած գումարն ամբողջությամբ հոսում է որոշակի մարդկանց գրպանը: Դա բիզնես չէ, ստեղծում է տնտեսական հարստություն և ամրապնդում է տնտեսությունը»:
Միևնույն ժամանակ, Գիորգի Կապանաձեն մատնանշում է այսպես կոչված հողային խաղատների դրական գործոնները.
«Խաղատների դեպքում շատ ավելի դրական գործոններ կան, ավելի շատ աշխատատեղեր են ստեղծվում, իսկ զբոսաշրջությանը նպաստում են երկիր մուտք գործող խաղացողները: Հաշվի առնելով, որ մենք տարածաշրջանում միակ երկիրն ենք, որտեղ խաղային բիզնեսը օրինական է, այնուամենայնիվ, այս ամենը հակառակն է առցանց խաղատների դեպքում»:
Երիտասարդ ֆինանսիստների ասոցիացիայում լուծումը տեսնում են կանոնակարգերի սահմանման մեջ: Նրանք կարծում են, որ ֆինանսները պետք է ավելի թափանցիկ լինեն, իսկ գովազդային օրենքը ՝ ավելի խիստ:
«Ես կարծում եմ, որ խաղային բիզնեսը պետք է գոյություն ունենա երկրում, սակայն պետք է գործեն որոշ կանոնակարգեր, հատկապես առցանց խաղերի ոլորտում: Չնայած համաճարակին, տեսնում ենք, որ այս բիզնեսը դեռ աճում է ՝ ավելացնելով սեփական եկամուտները, և այս ամենը տեղի է ունենում միայն մեր քաղաքացիների գրպանից վերցված գումարի հաշվին»,- ասում է Գիորգի Կապանաձեն:
Դրամախաղ բիզնեսում օրենսդրական փոփոխությունների անհրաժեշտությունը վաղուց է քննարկվում խորհրդարանում, սակայն մինչ այժմ արդյունավետ քայլեր չեն ձեռնարկվել:
Համաճարակի ընթացքում առցանց խաղային հարթակների եկամուտների աճը նկատվել է ոչ միայն Վրաստանում: Ըստ «Ֆորբս» ֆինանսատնտեսական ամսագրի, ԱՄՆ-ի վեց նահանգներում, որտեղ առցանց խաղատներն օրինական են, զուտ եկամուտների ռեկորդային աճ է գրանցվել 2021 թվականի երկրորդ եռամսյակում: 901 միլիոն ՝ 15% -ով ավել նույն տարվա առաջին եռամսյակի համեմատ: Այդ ցուցանիշն արդեն գերազանցել է 2020 թվականի ընդհանուր՝ միլիարդ ու կես եկամուտը:
Վրաստանում, համաճարակի ընթացքում, ոչ ոք չի ուսումնասիրել խաղային կախվածության վերաբերյալ տվյալները: Այնուամենայնիվ, առցանց խաղային բիզնեսի եկամուտների ռեկորդային աճը թույլ է տալիս եզրակացնել, որ խաղամոլների անվերջ թվին ավելացել են նաև գործազուրկ և տներում մեկուսացված քաղաքացիները: Այն դեպքում, երբ տուժել են բիզնեսի գրեթե բոլոր ոլորտները, խաղային ոլորտը գերազանցել է ռեկորդային եկամուտը: Այս փաստն իր հերթին մատնանշում է, որ տնտեսությունից բացի, հարցի երկրորդ կողմում գտնվող մարդիկ էլ ավելի են աղքատացել, քանդվել է նրանց կյանքն ու ստեղծվել են հոգեկան առողջության խնդիրներ, որոնք հնարավոր է, նրանք նույնիսկ չեն էլ գիտակցում:
Նույն թեմայով
Հաղորդումներ
Հարցազրույց
Օրվա արտահայտություն
Նյութեր գործընկեր լրատվամիջոցներից
Բնակչության կարծիքով
Եղանակի տեսություն
Եղանակը
Թբիլիսի
13
°C
Բորջոմի
7
°C
Ադիգենի
15
°C
Ախալցիխե
8
°C
Ասպինձա
7
°C
Ախալքալաք
3
°C
Նինոծմինդա
3
°C
Աբասթուման
6
°C
Բակուրիան
2
°C
Փոխարժեք
AMD
1000
6.9020
EUR
1
2.8777
RUB
100
2.9252
TRY
1
0.0828
USD
1
2.6797
Օրացույց
Տարածաշրջան
მოცემული ვებ გვერდი „ჯუმლას" ძრავზე შექმნილი უნივერსალური კონტენტის მენეჯმენტის სისტემის (CMS) ნაწილია. ის USAID-ის მიერ დაფინანსებული პროგრამის "მედია გამჭვირვალე და ანგარიშვალდებული მმართველობისთვის" (M-TAG) მეშვეობით შეიქმნა, რომელსაც „კვლევისა და გაცვლების საერთაშორისო საბჭო" (IREX) ახორციელებს. ამ ვებ საიტზე გამოქვეყნებული კონტენტი მთლიანად ავტორების პასუხისმგებლობაა და ის არ გამოხატავს USAID-ისა და IREX-ის პოზიციას.
This web page is part of Joomla based universal CMS system, which was developed through the USAID funded Media for Transparent and Accountable Governance (MTAG) program, implemented by IREX. The content provided through this web-site is the sole responsibility of the authors and does not reflect the position of USAID or IREX.
ავტორის/ავტორების მიერ საინფორმაციო მასალაში გამოთქმული მოსაზრება შესაძლოა არ გამოხატავდეს "საქართველოს ღია საზოგადოების ფონდის" პოზიციას. შესაბამისად, ფონდი არ არის პასუხისმგებელი მასალის შინაარსზე.
The views, opinions and statements expressed by the author/authors and those providing comments are theirs only and do not necessarily reflect the position of the Foundation or the Center. Therefore, the Open Society Georgia Foundation and Georgian Center for Strategy and Development are not responsible for the content of the information material.
