სარველების უსასრულო მოლოდინი - რა ბედი ელის ორსაუკუნოვან მესხურ ოდებს

საზოგადოება

29.12.2023

სოფელ საროში მესხური ოდების რაოდენობა სულ უფრო მცირდება. მრავალსაუკუნოვანი ისტორიული დარბაზული სახლები თანდათან ინგრევა და უძველესი სოფელი იდენტობას კარგავს. სულ ბოლოს საროში პეტრე მაღრაძის მიწური ჩამოინგრა, რომელსაც უძრავი ძეგლის სტატუსი ექვსი წლის წინ მიენიჭა და მის შენარჩუნებას და რეაბილიტაციას პატრონი საკუთარი ძალებით უშედეგოდ ცდილობდა. საროს მიწურების აღდგენა ხელისუფლებამ რამდენჯერმე დააანონსა, თუმცა ძეგლებმა ამ დრომდე მხოლოდ ადგილობრივი მოსახლეობის მონდომებით მოაღწია.

„ეს კარაპანია“, - სახლის წინა მხარეს, შესასვლელში მიდგმულ საჩრდილობელს გვაჩვენებს რამაზ ასპანიძე და მისი პაპის აშენებულ ოდაში გვეპატიჟება. კარაპანიდან დიდ ოთახში შევდივართ, სადაც სამი კარია - მარჯვნივ ბოსელი, მარცხნივ სათავსო, პირდაპირ კი საცხოვრებელი დარბაზი. რამაზ ასპანიძე ცოლ-შვილთან ერთად დღემდე აქ ცხოვრობს. ხუთი დედმამიშვილიდან საგვარეულო კერაზე მხოლოდ ის შემორჩა. აქ ასპანიძეების მეოთხე თაობა იზრდება. ოდის კედლები დაბზარული, კარაპანის ჭერი კი ჩამონგრეულია. ოჯახი წინაპრების საცხოვრისს შეძლებისდაგვარად უვლის, თუმცა საუკუნოვან ნაგებობას დამოუკიდებლად ვერ არემონტებს - ხარჯი დიდია.

„აქ ვცხოვრობ და ხომ არ დავანგრევ? მე თვითონ ვარემონტებ ხოლმე. ბოძები დალპა, ხის მასალა უნდა ბევრი, ეს რომ გავამაგრო. სოფელში ოდების უმეტესობა დანგრეულია, თითო-ოროლა ოჯახი ვართ, ვისაც შენარჩუნებული გვაქვს. ჯერჯერობით, აქ ვცხოვრობ ოჯახით და მომავალი გვიჩვენებს, რა როგორ იქნება“, - გვეუბნება რამაზი.

რამაზ ასპანიძის ოდა

მისი ოდისგან განსხვავებით, ფაქტობრივად, აღარაფერია დარჩენილი კონსტანტინე ლონდარიძის მიწური სახლისგან. ნანგრევს კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლის სტატუსი არ აქვს მინიჭებული. ადგილობრივი იხსენებს, რომ სარველებს ორსაუკუნოვანი სახლების რეაბილიტაციას ბოლო 10 წელში რამდენჯერმე დაჰპირდნენ, თუმცა სარეაბილიტაციო ძეგლების ნუსხაში მისი ოდა ვერ მოხვდა.

„ლაპარაკი იყო, რომ ქვედა უბანში რომელი ოდებიც არის, ჩამონგრეული დარბაზები, ისინი უნდა გაეკეთებინათ. მე ზედა უბანში ვცხოვრობ და ეს ტერიტორია არ განიხილებოდა. არ ვიცი რას ელოდებიან, ამასობაში ნელ-ნელა ინგრევა, თუ არ მიაქციე ყურადღება, რაც დარჩა ისიც მთლიანად ჩამოიქცევა. ჩემი ოდა-სახლი ჩამონგრეულია შიგნიდანაც და გარედანაც. ახლა ამ მიწურების დანიშნულება არის კარტოფილის, კომბოსტოს, ერბო-ყველის შენახვა, ზოგს საქონელი ჰყავს შიგ. მეც, რაც დარბაზიდან დარჩა, იქ მყავს ერთი სული პირუტყვი, მაგრამ ისიც მენგრევა, ჩემით ვერ აღვადგენ, ძვირია და მაგის საშუალება არ მაქვს“, - ამბობს კონსტანტინე ლონდარიძე.

ოდების ნაწილს კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლის სტატუსი 2012 წელს მიენიჭა - ესენია ნუგზარ ასპანიძის თაკარებიანი ოდა, ირადი დიასამიძის კარ-მიდამო, გვირგვინიანი სათავსო და ბოსელი, დურმიშხან ასპანიძის თაკარებიანი ოდა, ამბრო ასპანიძის დარბაზოვანი, გელა ლონდარიძის ბოსელი, მერი გურგენიძის თაკარებიანი ოდა და დარბაზოვანის ნანგრევი.

2017 წელს ძეგლის სტატუსი დამატებით ორ ნაგებობას მიენიჭა - მიხეილ მაღრაძის და პეტრე მაღრაძის დარბაზებს. სტატუსის მისანიჭებლად ისტორიკოსმა გიორგი მაღრაძემ კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის ეროვნულ სააგენტოში განცხადება დაწერა, რის საფუძველზეც საროში სპეციალისტების ჯგუფი ჩამოვიდა და ადგილზე შეისწავლა ორივე მიწური. შენობას კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლის სტატუსი მიანიჭეს, მაგრამ რესტავრირება არ ჩაუტარდა. შედეგად, დღეს ერთ-ერთი დარბაზი უკვე დანგრეულია.

„ჩემთვის მნიშვნელოვანი იყო იურიდიულად დაცული ყოფილიყო და ტურისტული თვალსაზრისითაც ფუნქცია შეეძინათ ოდებს. ამიტომ გადავწყვიტე, რომ ძეგლის სტატუსი მიენიჭებინათ. ჩემი და ჩემი ბიძაშვილის დარბაზი გააძეგლეს. ჩემი დარბაზი კი დგას, მაგრამ ბიძაშვილის დარბაზი დაინგრა. მიზეზი ისაა, რომ რესტავრაცია ვერ მოხდა, მეტეოროლოგიური პირობების გათვალისწინებითაც ცუდი დღე უდგას სამცხე-ჯავახეთის დარბაზებს, წლიდან წლამდე უარესდება. თოვლის ნადნობი რომ ჩადის და ბანი აღარ იტკეპნება, ადვილად ზიანდება, დროს ვეღარ უძლებს“, - ამბობს გიორგი მაღრაძე.

გამორჩეული ოდის პატრონი პეტრე მაღრაძე წლები ელოდა რეაბილიტაციის დაწყებას, მანამდე საკუთარი ძალებით ცდილობდა ნგრევის შეჩერებას. ხუთი თვის წინ, 91 წლის ასაკში გარდაიცვალა, მიწური კი ჩამოინგრა.

„ეს იყო უნიკალური ოდა, რადგან სამცხე-ჯავახეთში, შეძლებული გლეხების დარბაზებს შორის, ასეთი არსად მინახავს, გამორჩეული არქიტექტურის გადახურვა ჰქონდა. დარბაზშივე იყო ფურნე და მარანი. გვირგვინი ჩამოინგრა, საიდანაც შევდიოდით იქიდან ვეღარ შევდივართ. ჩემიც ნელ-ნელა ინგრევა. მინდა, რომ შევაჩერო ეს ნგრევის პროცესი, მაგრამ გარდაუვალია“, - გვითხრა გიორგიმ.

ის მესხური საცხოვრისით რვა წლის წინ დაინტერესდა. ისტორიკოსს ფოტოაპარატით ხელში შემოვლილი აქვს რეგიონი და ყოველ წელს ფირზე აღბეჭდავს ოდების გაუარესებულ მდგომარეობას. გიორგი ამბობს, რომ სამცხე-ჯავახეთში არსებული მიწურები არ არის აღწერილი და სახელმწიფომ ისიც არ იცის, რამდენი ოდაა შემორჩენილი რეგიონში. თავად კი დაახლოებით, 150-მდე მიწური აქვს დათვლილი.

„ძეგლის სტატუსის მინიჭება ჩვენს რეალობაში ფორმალობაა. ერთია, როგორ ზრუნავს სახელმწიფო, რა დაცვის მექანიზმი აქვს და მეორე, რა ხდება მას შემდეგ, რაც ძეგლის სტატუსი მიენიჭება, თუ ეს მხოლოდ ფურცელზე რჩება. დროულად უნდა მოხდეს აღწერა და დაცვის მექანიზმის შემუშავება. წლებია ვიძახი, რომ სამცხე-ჯავახეთის ძეგლების ინვენტარიზაცია მოხდეს. ეს იმას მოგვცემს, რომ 5-10 წლის შემდეგ ჩვენ ის მაინც გვეცოდინება, რომ სამცხე-ჯავახეთში იყო 200 დარბაზი და დღეს აღარ არის, მათი ფოტომასალა მაინც გვექნება. დარბაზები არა მარტო საროში ინგრევა, უმეტესობა ჯავახეთის პლატოზეა თავმოყრილი, განსაკუთრებით ახალქალაქში. წლიდან წლამდე მცირდება მათი რაოდენობა, არადა უნიკალური დარბაზებია სოფლებში ბალანთაში, ვარევანში, გოგაშენში, კუმურდოში, ბარალეთში“, - გვიყვება გიორგი.

რთულ მდგომარეობაშია საროში, ასპანიძეების თაკარებიანი ოდა და დარბაზი გვირგვინოვანი, მერცხლისბუდისებრი გადახურვით. მიწური მე-18 საუკუნის ბოლოსაა აგებული, დანარჩენები მე-19 საუკუნის დასაწყისში.

„ოდები ინგრევა, აქ დიდი თოვლი იცის და თუ არ გადაწმინდე, მიწურში ჩადის და ინგრევა. ტურისტები მოდიან, მაგრამ აღარაფერი ხვდებათ. რომ აღდგეს კარგი იქნება, ჩვენთვისაც, ტურისტებისთვისაც, მაგრამ აბა სად არის? ითქვა უნდა აღდგესო, მაგრამ აღარაფერი გაკეთდა“, - ამბობს სოფელ საროში მცხოვრები ჯიმშერ ლონდარიძე.

მესხურ ოდაში ყველაფერი ერთ სივრცეშია მოქცეული - დარბაზი, ფურნე, ბოსელი, სამეურნეო დანიშნულების ოთახი, სათავსო. ჯერ ხის კონსტრუქცია იკვრებოდა, შემდეგ თავზე მიწას აყრიდნენ და ტკეპნიდნენ. ერთი სახლის სახურავი, მეორისთვის ეზო იყო. ოდას თავზე ერდო ჰქონდა ამოჭრილი, საიდანაც შუქი შემოდიოდა და კვამლი გადიოდა.

„მესხური მიწური სახლები, ოდა დარბაზები თავისი სათავსოებით, ეს მესხეთისთვის და ისტორიული ტაო-კლარჯეთისთვის დამახასიათებელი ტიპური საცხოვრისია. მკაცრი კლიმატის გამო, საცხოვრისის ნახევარზე მეტი მიწაშია. იმ ტერიტორიიდან ამოღებულ მიწის მასას სახლს ზევიდან აყრიდნენ. მეტრნახევარი-ორ მეტრამდე სიმაღლეზე მიწა ეყარა ერდო-ბანზე, ნაცარსაც აყრიდნენ, რომ წყალი არ ჩასულიყო“, - ამბობს ადგილობრივი მკვიდრი კახა ასპანიძე.

იმის გამო, რომ ნაგებობა ნახევრად მიწაშია, საცხოვრისი ზამთარში თბილი, ზაფხულში კი გრილი იყო. სამხრეთ საქართველოს მკაცრი კლიმატი იყო ძირითადი მიზეზი იმისა, რის გამოც მესხები მსგავსი ტიპის საცხოვრებელს ანიჭებდნენ უპირატესობას.

„მიწურის აგების ძირითადი მიზეზი კლიმატური პირობებია. მეორეა, რომ როცა მტერი შემოესეოდა, მესხები თავს აფარებდნენ სამალავებს, უმეტესს ჰქონდა მიწისქვეშა გასასვლელები, რომლებიც თავშესაფარში, ჩვენ რომ დარნებს ვეძახით, ციხეებში, ტყეებში გადიოდა. ხშირ შემთხვევაში, მტერი ისე გადაივლიდა, ვერც კი შეამჩნევდა რომ დასახლება იყო, ისე იყო განლაგებული ერდო-ბანიანი სახლები“, - გვიხსნის კახა, რომელმაც მესხური მიწურების შესწავლას საკმაოდ დიდი დრო დაუთმო.

სარო მთავარ ღირსშესანიშნაობებს კარგავს, რაც წლების განმავლობაში სოფლის მთავარ ნიშას ქმნიდა. ბოლო წლებში სულ უფრო მეტი ტურისტი ინტერესდება უნიკალური და გამორჩეული არქიტექტურის მესხური დარბაზული სახლებითა და ციკლოპური ციხე-სიმაგრეებით. სოფლის განაპირას შემორჩენილი მეგალითური ციხე-კოშკები, რომელიც მშრალი წყობითაა ნაშენი, ოთხ ათასწლეულს ითვლის.

„საზღვარგარეთიდანაც ძალიან ბევრი მოდის და საქართველოს სხვადასხვა კუთხიდანაც. ზაფხულში დღე არ გავა, რომ აქ ტურისტი არ მოვიდეს. მოსწონთ ბუნება, ქარაფები, კოშკები, ეკლესია, ციხე-სიმაგრეები, ოდა-სახლები, ჩანჩქერია აქვე. თუ აღდგენა დაიწყება, მოხარული ვიქნებით მთელი სოფელი და ტურისტებიც. ინფრასტრუქტურა უფრო განვითარდება, წინ წავა ცხოვრება. მნიშვნელოვანია სოფლისთვის, უფრო მეტი ტურისტი მოვა, მეტი ხალხი შემოვა, უკეთესი იქნება ჩვენთვისაც და მომსვლელისთვისაც“, - გვითხრა ნათელა ინდუაშვილმა, რომელიც საროს მთავარანგელოზის სახელობის ეკლესიის გვერდით ცხოვრობს და ტურისტებს ყოველდღიურად ხვდება. ის ამბობს, რომ სოფლის მოსახლეობა თანდათან მცირდება, მიწურების რეაბილიტაცია კი ქალაქში გადაცხოვრებულ ადგილობრივებს უკან, მამა-პაპის კერაზე დააბრუნებს. სოფლის ახალგაზრდებისგან დაცლა ადგილობრივების მთავარი პრობლემაა.

„სოფელში 40-მდე კომლი დავრჩით, ახალგაზრდობა აქ არ არის, წავიდნენ. მაღაზია აქ აღარ არის, სკოლა ნელ-ნელა იხურება. ვინც მიდის, უკან აღარ ბრუნდება და სოფელი აღარ მრავლდება“, - წუხს ჯიმშერ ლონდარიძე.

ხელისუფლება ადგილობრივებს არაერთხელ დაჰპირდა მესხური ოდების რეაბილიტაციას, რამდენჯერმე სამუშაოების დაწყებაც დააანონსეს, თუმცა ეს საკითხი განცხადებების იქით არ წასულა, სოფელში არავინ გამოჩენილა.

„ბოლო 15 წელია სულ საუბარია საროს დარბაზების რესტავრაციაზე, მის მეორე სიცოცხლეზე. ყველამ იცის და ელოდება, რომ აი ახლა უნდა დაიწყოს, მაგრამ არაფერი კეთდება. თითქმის, ყოველ წელს გაახლდება ხოლმე ეს საკითხი. ხალხშიც იმედი ჩნდება, რომ აი, იწყება. მუდმივად მოლოდინის რეჟიმი ძალიან ცუდია, საბოლოო ჯამში საქმე არ კეთდება. ამბობენ, ამდენი ლარია გამოყოფილი, მაგრამ არაფერი ჩანს. რაც თავი მახსოვს სულ დაძრულია ეს საკითხი. არაერთი პროექტი მინახავს, მაგრამ სამწუხაროდ ისე გამოდის, რომ დაიწერება ანგარიშები, როგორ უნდა აყვავდეს ტურიზმი და საბოლოოდ თაროზე შემოიდება. ამ დროს ძეგლები რა მდგომარეობაშია, წელს არის და მომავალ წელს აღარ იქნება“, - ამბობს ისტორიკოსი გიორგი მაღრაძე.

სარო ღია ცის ქვეშ მუზეუმია - ამბობს გიორგი. ისტორიკოსი ფიქრობს, რომ ოდების რეაბილიტაცია მხოლოდ ერთი სახელმწიფო უწყების საქმე არ არის, ამ პრობლემის გარშემო რამდენიმე უწყება უნდა გაერთიანდეს.

„როცა ვამბობთ, რომ ტურიზმი ვითარდება, რით უნდა დავაინტერესოთ ვიზიტორი? მთელ საქართველოში ეთნოგრაფიული, ყოფითი არქიტექტურა თითქმის, სულ მოისპო. ქართლ-კახეთშიც იყო დარბაზები, მაგრამ ერთსაც ვეღარ ნახავ. სამცხე-ჯავახეთს ეგ პოტენციალი ჯერ აქვს და გაგვიმართლა, რომ თანამედროვე სახლებმა ტრადიციული ნაგებობა ბოლომდე არ ჩაანაცვლა. რომ მოდის დამთვალიერებელი იმას აინტერესებს სად და როგორ ცხოვრობდი, ეს მოსწონს სოფელში“.

წლების წინ კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის ეროვნულ სააგენტოში განაცხადეს, რომ პროექტი უკვე მზად იყო. რა ბედი ეწია მას და რატომ არ დაიწყო ამ დრომდე რეაბილიტაცია - კულტურის სამინისტროში ჩვენი კითხვები მოისმინეს, თუმცა აღარ უპასუხიათ.

კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის ეროვნულ სააგენტოს წერილობით მივმართეთ, გვინდოდა გაგვერკვია, რა თანხა დაიხარჯა ამ დრომდე პროექტების შედგენაში, რომელიც არ განხორციელებულა, კანონით დადგენილი ვადა ამოიწურა, პასუხი კი უწყებიდან ამ დრომდე არ მიგვიღია.

თეგები: მესხური ოდა / მიწური / სოფელი სარო /

Հեղինակ:

რუსუდან გვარამაძე