«Օտարերկրյա ազդեցության գործակալ»՝ Ռուսաստանի օրենսդրությամբ անկախ հաստատությունների վերահսկում

Մեդիա

28.02.2023

Լուսանկարը՝ Ազատություն ռադիոկայանի

Վրաստանը պատրաստվում է ընդունել «Օտարերկրյա ազդեցության թափանցիկության մասին» օրենքը։ Նախագիծը պատրաստել և արդեն գրանցել է «Վրացական երազանքի» նախկին պատգամավորների կողմից հիմնված «Ժողովրդական իշխանություն» շարժումը:

«Ժողովրդական իշխանության» այս նախաձեռնությունը, որն աչքի է ընկնում իր հակաարևմտյան հայտարարություններով, արժանացել է Վրաստանի քաղաքացիական հատվածի, միջազգային հանրության և անկախ լրատվամիջոցների քննադատությանը։ Նրանց համար այս օրենքի նախագիծը փորձ է, որ Վրաստանում քիչ թե շատ անկախ ինստիտուտները իշխանությունը իր վերահսկողության տակ վերցնի:

«Միանշանակ է, որ իշխանությունն այս օրենքն ընդունելով պետք է որոշակի ճնշում գործադրի իր համար անցանկալի լրատվամիջոցների, հասարակական կազմակերպությունների, քաղաքացիական ակտիվիստների վրա: Օրենքի նախագծում նախատեսված տուգանքները շատ մեծ հարցեր են առաջացնում։ Մենք չենք թաքցնում նախագծերի մասին տեղեկությունները, դրանք հրապարակային են։ Բոլոր կազմակերպություններն իրենց կայքում մշտապես գրել են, թե ով է իրենց հովանավորում։ Հարկային վարչությունում այս նախագծի միջոցները գանձվում են մինչև վերջին կոպեկը»,- ասում է Ժողովրդավարական Մեսխերի միության ղեկավար Գիա Անդղուլաձեն։ Ավելի քան երկու տասնամյակ Սամցխե-Ջավախեթիի տեղական հասարակական կազմակերպությունը դոնոր կազմակերպությունների օգնությամբ բազմաթիվ ծրագրեր է իրականացնում մարդու իրավունքների պաշտպանության ոլորտում:

Նախագծի համաձայն՝ ցանկացած ֆիզիկական և իրավաբանական անձ, որը ֆինանսավորում է ստանում արտերկրից, պարտավոր է գրանցվել որպես օտարերկրյա գործակալ։

Որպես օտարերկրյա ազդեցության գործակալ գրանցվելուց խուսափելը կամ սահմանված ժամկետում ֆինանսական հայտարարագիրը չներկայացնելը կառաջացնի տուգանք 25000 լարիի չափով։ Թերությունը վերացնելու պարտավորությունը չկատարելու դեպքում կտուգանվի 10 000 լարիով:

«Երբ ասում են, որ այս ռեգիստրում հնարավոր չէ գրանցել պետության կողմից ստեղծված կազմակերպությունները, սա հարցեր ինչո՞ւ չի առաջացնում։ Քաղաքապետարանները, նախարարությունները, խորհրդարանական հանձնաժողովները միլիոններ են ստանում դոնոր կազմակերպություններից, ինչո՞ւ դրանք չպետք է լինեն այս ռեգիստրում»,- ասում է Անդղուլաձեն։

Հանրային քննադատությունից հետո «Ժողովրդական իշխանությունը» ներկայացրել է այլընտրանքային օրենքի նախագիծ, ըստ որի «Օտարերկրյա գործակալների գրանցման մասին» օրենքով նախատեսված պարտավորության չկատարումը կամ անբարեխիղճ կատարումը կհանգեցնի անձանց քրեական պատասխանատվության և կպատժվի տուգանքով կամ ազատազրկմամբ, առավելագույնը 5 տարի ժամկետով։

«Մենք խոսում ենք մի թեմայի մասին, որն ինձ համար շատ վիրավորական է։ Ես կարծում էի, որ այս օրինագիծը նույնիսկ չի գրանցվի: Ինչո՞ւ տարիներ առաջ այս օրենքը չընդունվեց։ Ինչո՞ւ է դա այժմ օրակարգում, երբ պետք է թեկնածուի կարգավիճակ ստանանք։ Սա հիմնավոր կասկածներ է ստեղծում, որ նպատակն է դադարեցնել Վրաստանի ձգտումը դեպի Եվրոպա։ Քանի՞ քայլով է մեզ հետ քաշում, որ կարգավիճակ չստանանք։ Սա շատ չար մտադրություն է սեփական ժողովրդի նկատմամբ։ Մեզ համար ամենակարեւորը ազատությունն է, եւ այս օրենքի նախագիծը սահմանափակում է դա»,- ասում է «Տոլերանտ» ասոցիացիայի ղեկավար Ցիրա Մեսխիշվիլին։

Օտարերկրյա գործակալներին հայտնաբերելու համար, այսպես կոչված, օրենքի նախագիծը ապահովում է մատնելու մեխանիզմ: 8-րդ հոդվածի համաձայն՝ Արդարադատության նախարարությունը ցանկացած պահի իրավասու է պատշաճ քննություն իրականացնել։ Դրա հիմքը կլինի՝

Արդարադատության նախարարության համապատասխան լիազորված անձի որոշումը.
Արդարադատության նախարարություն ներկայացված գրավոր հայտարարություն, որը պարունակում է համապատասխան հղում օտարերկրյա ազդեցության կոնկրետ գործակալի մասին:

Դիտարկում իրականացնելու համար Արդարադատության նախարարության համապատասխան լիազորված անձը իրավունք կունենա փնտրել անհրաժեշտ տեղեկատվություն, այդ թվում՝ անձնական տվյալներ։

Մոտ 70 լրատվական կազմակերպություններ հանդես են եկել համատեղ հայտարարությամբ՝ նշելով, որ անընդունելի են համարում «Օտարերկրյա ազդեցության գործակալների մասին» ռուսական օրենքի ընդունումը։ Ընդունվելու դեպքում նրանք չեն գրանցվի որպես «օտարերկրյա ազդեցության գործակալներ»։

«Մենք կարծում ենք, որ այս օրենքի նպատակն է դադարեցնել քննադատական ձայները, և լրատվամիջոցներն ու հասարակական կազմակերպությունները չեն կարող այլևս բարձրաձայնել երկրում առկա կոռուպցիան, անարդարությունը և աղքատությունը։ Դա հաստատում են տարիներ առաջ Ռուսաստանում ընդունված համանման օրենքի արդյունքները՝ փակվել են քաղաքացիական և լրատվական կազմակերպությունները, իսկ լրագրողները դարձել են հետապնդումների զոհ։ Այս օրենքի ընդունումը վնաս է հասցնում Եվրամիությանն անդամակցելու գործընթացին, ինչի մասին հստակ մատնանշեց փետրվարի 24-ին Եվրամիության բարձրագույն ներկայացուցչի հայտարարությունը։ Ըստ այդմ, ներկայացված օրենսդրական փոփոխությունը խոչընդոտում է Վրաստանի զարգացմանը և փակում այն հնարավորությունների պատուհանը, որն այսօր բացված էր։ Մենք ծառայում ենք համայնքին և մտահոգված ենք մեր երկրի ապագայով։ Մենք չենք պատրաստվում աշխատել այս պիտակի տակ։ Համապատասխանաբար, ռուսական օրենքի ընդունման դեպքում մենք հրաժարվում ենք գրանցվել որպես «օտարերկրյա ազդեցության գործակալներ»։ Սա վիրավորում է մեր մասնագիտական արժանապատվությունը»,- ասված է հայտարարության մեջ։

Օրինագիծը բարդացնում է քաղաքացիական հատվածի գործունեությունը, դրա նպատակը լրատվամիջոցներին և հասարակական կազմակերպություններին լռեցնելն է, ասում են լրագրողներն ու անկախ լրատվամիջոցների ղեկավարները։ Նրանց կարծիքով, օրենքի նախագծի հաստատումից հետո Վրաստանում իրադարձությունները կզարգանան այնպես, ինչպես Ռուսաստանում՝ իշխանությունը կօգտագործի բոլոր միջոցները անկախ լրատվամիջոցները վերացնելու համար։

«Այս օրենքն, ըստ էության, ծառայում է մեկ խնդրի՝ ազատել Վրաստանը այնպիսի կազմակերպություններից, որոնք վերահսկում են կառավարության գործունեությունը, քննադատաբար են վերաբերվում և հանրությանը տրամադրում են հավասարակշռված և անաչառ տեղեկատվություն։ Հիմնական խնդիրներից մեկը անվանումն է՝ օտար ազդեցության գործակալ։ Բոլորս էլ լավ գիտենք, թե ինչպիսին է Վրաստանում «գործակալ» բառի հանրային ընկալումը։ Սրանով իշխանությունը փորձում է սատանայացնել քաղաքացիական սեկտորն ու լրատվամիջոցները։ Նա փորձում է հասարակության աչքում ստեղծել այդ կազմակերպությունների բացասական պատկերը»,- ասում է «Publica»-ի գլխավոր խմբագիր Լիկա Զակաշվիլին։ Նրա խոսքով, օրինագծի հեղինակների փաստարկը, թե օրենսդրական նախաձեռնությունը նման է ԱՄՆ-ին, կոչված է շահարկելու և մոլորեցնելու հասարակական կարծիքը, քանի որ ԱՄՆ-ում օրենքի թիրախը անկախ լրատվամիջոցներն ու հասարակական կազմակերպությունները չեն։

«Օրենքում ներառված է, որ իշխանությունները ցանկացած պահի կարող են ստուգումներ անցկացնել անցանկալի կազմակերպություններում, որոնց հասանելի կլինի նաև անձնական տվյալները։ Ցանկացած կազմակերպություն, որը ցանկանում է խաթարել իր աշխատանքը, անանուն նամակների հիման վրա կենթարկվի աուդիտի և ցանկության դեպքում կտուգանվի։ Ի վերջո, չափազանց շատ կազմակերպություններ կարող են լիկվիդացվել»:

Սամցխե-Ջավախեթիի տարածաշրջանային լրատվամիջոցների եկամտի հիմնական աղբյուրը միջազգային դոնորների կողմից տրամադրվող դրամաշնորհներն են։ Լրատվամիջոցների ղեկավարները կարծում են, որ եթե օրենքի նախագիծը հաստատվի, անկախ լրատվամիջոցները կկանգնեն փակման վտանգի առաջ։ Մարզի բնակչության կարևոր խնդիրներն այլևս չեն լուսաբանվի: Հասարակական կազմակերպությունները կդադարեցնեն քաղաքացիների հզորացմանն ուղղված ծրագրերը:

«Ես անընդհատ մտածում էի, որ լավ եմ աշխատում, երբ գիշերներ էի լուսացնում ու նախագծեր գրում։ Մենք անում էինք ավելին, քան մեզանից պահանջվում էր նախագծով, քանի որ մենք աշխատում ենք ոչ թե դոնորների, այլ մեր բնակչության համար։ Մենք և մեզ նման լրատվամիջոցները կախված են դոնորներից: Մենք ֆինանսներ չունենք, բիզնես չենք: Եթե օրենքի նախագիծն ընդունվի, դոնորները հանդես կգան որպես գործակալների ֆինանսավորողներ, ուստի Վրաստանում լրատվամիջոցների և հասարակական կազմակերպությունների համար նախատեսված նախագծերը կկրճատվեն։ Դրա պատճառով մեր նման լրատվամիջոցները կարող են փակվել»,- ասում է jnews.ge-ի խմբագիր Ռիմա Ղարիբյանը։ Լրատվամիջոցը Ջավախեթիի էթնիկ հայ բնակչությանը տրամադրում է տարածաշրջանային նորություններ իրենց մայրենի լեզվով:

«Այս օրենքը միտված չէ հրապարակայնությանն ու թափանցիկությանը, քանի որ կայքն արդեն ցույց է տալիս, թե ովքեր են մեր դոնորները։ Ցանկացած հետաքրքրված անձ կարող է գտնել այս տեղեկատվությունը: Ֆինանսական առումով ամեն ինչ արդեն հաշվառված է։ Վրաստանի օրենսդրության համաձայն՝ մեզանից յուրաքանչյուրը ստանում է աշխատավարձ։ Այդ իսկ պատճառով կարծում եմ, որ այս օրենքը ուղղված է քաղաքացիական հասարակության վերացմանը»,- մեզ հետ զրույցում ասաց «Հարավային դարպաս» մեդիա տան տնօրեն Գուլո Կոխոձեն։

Նախաձեռնված օրինագծին արձագանքել են Վրաստանի արևմտյան գործընկերներն ու դիվանագետները։ Ամերիկացի սենատոր Ջին Շահինը ասել է, որ «Ժողովրդական իշխանության» օրինագիծը նման է ռուսական օրենքին:

«Ներկայացված նախագիծը նման չէ ԱՄՆ-ում գործող օրենքին, այն նման է ռուսական օրենքին։ Մենք գիտենք, որ այն չի համապատասխանում ԵՄ չափանիշներին»։

Վրաստանի նախագահ Սալոմե Զուրաբիշվիլին օրինագծին արձագանքել է հայտարարությամբ։ «Ես չեմ կարող աջակցել նոր գործակալների հետապնդմանը, օրենքը մեզ մոտեցնում է ռուսական մոդելին»։

Ի՞նչ է ենթադրում ռուսական օրենսդրությունը:

2012 թվականին Ռուսաստանն ընդունեց «Ազդեցության օտարերկրյա գործակալների մասին» օրենքը, որի հիման վրա երկրում փակվեցին և ճնշվեցին ԶԼՄ-ները և հասարակական կազմակերպությունները։ Տարիների ընթացքում օրենքը խստացրել և ազդել է բարեգործության և կրթության ոլորտներում աշխատող մարդկանց, իրավապաշտպանների, ակտիվիստների և լրատվամիջոցների վրա: Այսօր այդ կարգավիճակը տրվում է ցանկացած անձի կամ կազմակերպության, որն անընդունելի է իշխանության համար։
2017 թվականին «Զանգվածային տեղեկատվության մասին» օրենքում փոփոխություններ են կատարվել, որի համաձայն օտարերկրյա լրատվամիջոցները հայտարարվել են «օտարերկրյա գործակալներ»։ Օրենքի ուժի մեջ մտնելուց մեկ ամիս անց Ռուսաստանը «օտարերկրյա գործակալների» ռեգիստրում ավելացրեց «Ամերիկայի ձայնը», «Ազատություն» ռադիոկայանը և նրա տարածաշրջանային նախագծերը, «Настояще время» հեռուստաալիքը։

2019 թվականին «մեդիա-օտարերկրյա գործակալներ»-ի հետ հավասարվեցին նաև սովորական մարդիկ, օրենքի շրջանակն ընդլայնվեց, և նրանք սկսեցին այդ կարգավիճակը շնորհել «մեդիա-օտարերկրյա գործակալների» ստեղծմանը մասնակցող կամ դրանց նյութերը տարածող անձանց, ովքեր միևնույն ժամանակ ֆինանսավորվում էին արտերկրից։
2021 թվականի վերջին դատարանի որոշմամբ վերացվել են «Մեմորիալ» և «Միջազգային Մեմորիալ» իրավունքների պաշտպանության կենտրոնները։ Կազմակերպությունների լուծարման նախաձեռնողը եղել է Ռուսաստանի դատախազությունը, որը կազմակերպություններին մեղադրել է «Օտարերկրյա գործակալների մասին» օրենքը խախտելու մեջ
2022 թվականին Ռուսաստանի նախագահը ստորագրել է «օտարերկրյա գործակալների» մասին նոր օրենքը, որը «օտարերկրյա գործակալ» է հռչակում բոլորին, ովքեր աջակցություն են ստանում արտերկրից կամ գտնվում են «այլ կերպ է գտնվում օտարերկրյա ազդեցության տակ», նույնիսկ եթե նրանք չեն ստանում ֆինանսավորում։ Նման մարդկանց համար նոր սահմանափակումներ են սահմանվել։ Բացի այդ, օրենքը ներառեց «օտարերկրյա գործակալների հետ փոխկապակցված ֆիզիկական անձինք» հասկացությունը։ Այս կատեգորիան ներառում է «օտարերկրյա գործակալներ» հայտարարված կազմակերպությունների հիմնադիրներին, ղեկավարներին, անդամներին կամ աշխատակիցներին։ Փոխկապակցված անձանց համար ստեղծվել է առանձին ռեգիստր։

Բացի այդ, Ռուսաստանն ունի մեկ այլ օրենք «անցանկալի կազմակերպությունների մասին», որն ընդունվել է 2015թվականին: Համաձայն այս օրենքի՝ Ռուսաստանի գլխավոր դատախազությունն իրավունք ունի այդ կարգավիճակը շնորհել ցանկացած օտարերկրյա կամ միջազգային ոչ կառավարական կազմակերպության, եթե գտնում է, որ այդ կազմակերպության գործունեությունը վտանգ է ներկայացնում «Ռուսաստանի սահմանադրական կարգի, պաշտպանունակության և անվտանգության համար»։

Թեեւ Վրաստանում օրենքի նախագծի նախաձեռնողները իշխող կուսակցությունը պաշտոնապես լքած պատգամավորներն են, նախագիծն ունի մեծամասնության լիակատար աջակցությունը։ Այս ֆոնին հասարակական և լրատվական կազմակերպությունները չեն դադարում պայքարը։ Եթե նույնիսկ օրինագիծը հաստատվի, չեն ենթարկվի դրան, քանի որ, ըստ նրանց, այն հակասահմանադրական է և ուղղված է երկրում անկախ կազմակերպությունների գոյության դեմ։