2024 թվականը վրացական լրատվամիջոցները դիմավորում են անկախության համար պայքարով, վատթարացված ֆինանսական վիճակով, վարկաբեկված մասնագիտությանբ, լրագրողների համար վտանգավոր միջավայրով և բնագավառն ու երկիրը լքած մասնագետներով։ Հոդվածով պատմում ենք, թե ինչպես կարող են լրատվամիջոցները հաղթահարել մարտահրավերները և պահպանել անկախությունը բազմաթիվ դժվարություններին զուգահեռ:

75-ամյա Զուրաբ Վելիջանաշվիլին տեղեկատվություն ստանալու համար հիմնականում դիտում է վրացական և ռուսական ալիքներ։ Ստացված լուրերով չի գոհանում, քանի որ տեղեկատվությունը բոլոր ալիքներով լսում է տարբեր շեշտադրումներով, սակայն «ընտելացել է դրան»։ Հիմա նա փորձում է «երկու տարբեր իրողություններից» եզրակացություն անել:

«Ես դիտում եմ և՛ ռուսական, և՛ վրացական ալիքները։ Որոշա ալիքներ ինձ դուր են գալիս, որոշ՝ ոչ։ Մեր երկրում նման իրավիճակ չկա, որ բոլորը գոհ մնան։ Տեղեկատվությունը նույնպես ազդում է մարդու ուղեղի վրա, այն էլ չափազանց բացասաբար: Դա շատ է ազդում։ Քարոզչությունը նույնն է, նախկինում թերթեր էին, որոնք ազդեցություն էին գործում։ Այդ պատճառով չի կարելի ասել, թե որտեղ է ճշմարտությունը, որտեղ է սուտը»,- ասում է Զուրաբ Վելիջանաշվիլին։

Վրացական և ռուսական ալիքների հետ մեկտեղ Վարդան Չոկանդարյանը դիտում է նաև հայկական ալիքներ: Վելիջանաշվիլիի նման, նա նույնպես կարծում է, որ աշխարհը բաժանվել է երկու մասի, և բոլոր երկրներում մարդիկ դեմ են միմյանց։

«Լրատվամիջոցները միշտ եղել են քարոզչության մաս, և այդպես է հիմա, ես մասամբ վստահում եմ իմ լսած լուրերին, իսկ մնացածի մասին ինքս եմ որոշում: Այդպես է Հայաստանում և Ռուսաստանում։ Վրաստանում այլ բան չկա, բացի հիմնական մեսիջներից»,- ասում է Չոկանդարյանը։

Սամցխե-Ջավախքում www.tv9news.ge-ի հետ հարցազրույցի մասնակցած բնակչության մեծամասնությունը մտածում է Զուրաբի և Վարդանի պես: Որոշ բնակիչներ նշում են նաև, որ վերջին շրջանում լրատվամիջոցների նկատմամբ վստահությունն ավելի ու ավելի է կորցնում իր ուժը։
Լրագրողներին չի զարմացնում ԶԼՄ-ների նկատմամբ բնակչության վերաբերմունքը: «Չորրորդ կառավարության» ներկայացուցիչները կարծում են, որ նշված տրամադրությունները համարժեք են վարկաբեկող արշավին, որը «խրախուսվում է տարբեր գերատեսչությունների կողմից վերջին տարիներին», - ասում է Նինա Խելաձեն։

«Ժողովուրդը լրագրողի աշխատանքի արդյունքների հիմնական ստացողն է, և երբ տարիներ շարունակ մարդկանց, հանրությանը համակարգված ասում ես, որ լրատվամիջոցը թշնամի է, դա հանցագործություն է, դա մարտահրավեր չէ միայն մեզ՝ լրատվամիջոցներիս համատ, դա սպառնալիք է ժողովրդավարության համար:

Այս վարկաբեկող արշավի մի մասն է լրատվամիջոցների դեմ կատարված հանցագործությունները հետաքննելու ձախողումը: Այսինքն՝ համայնքային խմբերին ասում են, որ լրատվամիջոցների դեմ հանցագործությունները հանցագործություն չեն։

Տարածաշրջանային լրատվամիջոցների առումով մարտահրավերներն էլ ավելի բազմազան են և կապված են վերը նշված քաղաքական վարքագծի հետ»,- կարծում է Լրագրողական ռեսուրսային կենտրոնի (JRC) պրոդյուսեր և ծրագրերի համակարգող Նինա Խելաձեն։Մասնագիտության վարկաբեկմանը միացված է նաև լրագրողների անվտանգության խնդիրը։ Թվարկված մարտահրավերներին ավելացվում են նաև տարածաշրջանային լրատվամիջոցների առջև ծառացած խնդիրները։

«Անկախ լրատվամիջոցը հաճախ ընտրության առաջ է կանգնում՝ կա՛մ պետք է պահպանի իր խմբագրական անկախությունը և շարունակի իր գործունեությունը եռանդով, բազմաթիվ խնդիրներին զուգահեռ՝, կա՛մ ընդունել բազմաթիվ առաջարկներ՝ իշխանական թիմից, տարբեր գործարարներից և դառնալ կուսակցական։

Անկախության համար պայքարին գումարվում են ֆինանսական դժվարություններն ու անկայունությունը, որն ուղեկցվում է վերջին տարիներին լրագրողական գործունեության վարկաբեկմամբ, լրատվամիջոցների աշխատակիցների նկատմամբ բանավոր և ֆիզիկական բռնությունների փաստերով, որոնք ի վերջո ավարտվում են մասնագիտությունը և նույնիսկ երկիրը լքելով»: նշում է Սամցխե-Ջավախեթիի լրագրողների միության տնօրեն և լրագրող Ռուսուդան Գվարամաձեն։

Մարզային լրատվամիջոցներում վատթարացող իրավիճակը հաստատում են մի կողմից՝ Հաղորդակցության ազգային հանձնաժողովի պաշտոնական տվյալները, մյուս կողմից՝ լրատվամիջոցների ներքին հետազոտությունները։ Նախորդ տարիների համեմատ անկախ, մարզային լրատվամիջոցներում կոմերցիոն եկամուտները նվազել են, և, համապատասխանաբար, հաղորդումներն ու ռուբրիկաները անհետացել են եթերային ցանցից։

Լրագրողները երկիրը լքելու որոշումը կայացրել են հիմնականում վերջին տարիներին տեղի ունեցած իրադարձություններից հետո՝ ֆիզիկական հարձակումներ, վտանգավոր միջավայր, իշխանության կողմից հրահրված ագրեսիա, սրանք են այն հիմնական պատճառները, որոնք լրագրողներին դրդում են հեռանալ մասնագիտությունից և երկրից։ Արտագաղթի մյուս պատճառը ֆինանսական դժվարություններն են։

Ախալքալաքի www.jnews.ge առցանց լրատվամիջոցի տնօրենն իր հերթին ուշադրություն է հրավիրում ազգային փոքրամասնություններով բնակեցված համայնքի մարզային լրատվամիջոցներին ավելացող խնդիրների վրա։

«Այս ամենին գումարվում է դոնորների նվազող ուշադրությունը։ Հասկանալի է, որ մարզային լրատվամիջոցներն այլեւս նրանց առաջնահերթությունների թվում չեն։ Անհնար է, որ տարածաշրջանային լրատվամիջոցները գոյատևեն կոմերցիոն եկամուտներով։ Մեր դեպքում այս գումարը կազմում է ընդամենը 2-3%: Լավ է, որ մենք ունենք կայուն դոնոր, որը միայն ծածկում է նվազագույն աշխատավարձն ու վարձավճարը, բայց սա բավարար է միայն գոյության, ոչ թե զարգացման/ուժեղացման համար»,- ասում է Ռիմա Ղարիբյանը։

Jnews.ge-ի ղեկավարը կենտրոնանում է նաեւ փոքր լրատվամիջոցների դերի վրա: Նա ասում է, որ վերջին շրջանում էլ ավելի քննադատական միջավայր է ստեղծվել մարզային լրատվամիջոցների համար, քանի որ հենց մարզային, անկախ լրատվամիջոցներն են օգնում բնակչությանը տեղում լուծելու կարևոր խնդիրները։

Լուբա Գիորգաձեն «Ֆորմուլա» հեռուստաընկերության Սամցխե-Ջավախեթիի լրագրող էր։ Նա աշխատանքն ու երկիրը լքել է 2021 թվականի սեպտեմբերին։ Կարծում է, որ մասնագիտությունից հեռանալուց հետո անկախ լրատվամիջոցների ֆինանսական վիճակը էլ ավելի է վատացել, հաճախակիացել են լրագրողական գործունեությանը միջամտելու դեպքերը, հարձակումների դեպքերը։

«Արտագաղթելու և մասնագիտությունս թողնելու հիմնական պատճառներից մեկը ֆինանսական վիճակս բարելավելն էր, սակայն անառողջ մեդիա միջավայրը, լրագրողների գործունեությանը խոչընդոտելը, ոտնձգությունները և այլն, որոնց ես բազմիցս եմ հանդիպել տարիների ընթացքում, օգնեցին ինձ այս որոշումը կայացնել»,-ասում է Լուբան, ով երկու տարի աշխատել է «Ֆորմուլա» հեռուստաընկերության Սամցխե-Ջավախեթիի բյուրոյում։
Երկիրը և մասնագիտությունը գրեթե երկու տարի առաջ լքեց հեռուստալրագրողը Շիդա Քարթլիից: Մալխազ Միքելաձեն աշխատում է Նյու Յորքում, իտալական ռեստորանի սպասարկման ոլորտում։ Նա ասում է, որ այնտեղի ընկերներն ու գործընկերները զարմացած են, թե ինչպես կարելի է Վրաստանում թողնել լրագրողի հաջող կարիերան և մեկնել այլ երկիր։

«Ինչու՞ գնացի. Ինձ համար շատ դժվար է խոսել այս թեմայով։ Ես հեռացա, քանի որ զգում էի, որ իմ ծառայած մասնագիտությունը թերագնահատված է։ Մեծ ագրեսիա է եղել «Վրացական երազանքի» համակիրների կողմից։ Օրինակ, երբ ես կանգնած էի շրջագծում, փողոցում կամ լուսաբանում էի որևէ թեմա, մեքենայից որոշ մարդիկ կամ նույնիսկ հետիոտները ագրեսիվ էին տրամադրված՝ անցնում էին անձնական վիրավորանքների:

Ես հասկացա, որ այլևս անելիք չունեմ թե որպես լրագրող, թե քաղաքացի: Բոլորը շատ լավ գիտեն, որ քննադատական լրատվամիջոցներում, որտեղ ես աշխատել եմ, չկար այնպիսի աշխատավարձ, որը կբավարարի հիմնական անհրաժեշտությունները»,- ասում է Մալխազ Միքելաձեն։
Անկախ լրատվամիջոցներում ծայրահեղ կրճատված եկամուտներ, գրեթե անհետացած գովազդային պատվերներ, օրենսդրական փոփոխություններ, որոնք 100 միլիոնանոց բյուջեով Հանրային հեռարձակմանը դարձրին փոքր տարածաշրջանային լրատվամիջոցների մրցակից, զգալիորեն կրճատված դրամաշնորհային աջակցությունը և համայնքային լրատվամիջոցներից անհետացող տեղեկատվական ու թոք-շոու ծրագրերը - սա այն խնդիրների թերի ցուցակն է, որոնց մասին խոսում է ռեսուրս կենտրոնի պրոդյուսերն ու ծրագրերի համակարգողը:

«Բիզնեսը իրականում չի տեսնում փոքր լրատվամիջոցներին, ոչ էլ բնորոշվում է սոցիալական պատասխանատվությամբ։ Վրաստանի նման բուռն լրատվական միջավայր ունեցող երկրում անկախ բառը ավելի ու ավելի թույլ է հնչում։ Լրատվամիջոցների տարածաշրջանային քարտեզը շատ գունատ կհանդիպի 2024 թվականի ամենակարևոր ընտրությունները:

Անցյալ տարի մենք տեսանք ռեսուրսների սղության պատճառով փակված մեծ փորձ ունեցող անկախ լրատվական սենյակ, և ավելի քան 20 հեռուստաընկերություններից միայն հինգ-վեցն է կարող թողարկել ամենօրյա տեղական լրատվական հաղորդումներ: Սակայն ընտրական փոփոխությունների համատեքստում էլ ավելի է մեծանում տեղական լրատվամիջոցների անփոխարինելի դերը։ Իրավիճակը դեպի լավը փոխելու տեսլական-պրակտիկա կա, բայց այն այնքան էլ բազմազան չէ»,- նշում է Նինա Խելաձեն։

Տարածաշրջանային հեռարձակողների դաշինքի տնօրեն Նաթիա Կուպրաշվիլին կարծում է, որ բազմաթիվ գործոններ լրատվամիջոցներին բերել են ներկա իրավիճակի, այդ թվում՝ հարկադիր ապատեղեկատվությունը, սոցիալական և տնտեսական խնդիրները, երկրում անկայուն իրավիճակը և լրագրողների համար վտանգավոր միջավայրը։

«Լրատվամիջոցն այլեւս համախմբվածություն չունի, այն ինքնաբուխ է, և սա շփոթության է մատնում հանդիսատեսին։ Ինչու՞ ես այսօր ինձ հետ լավ որակով խոսում, և ու՞ր ես անհետանում վաղը: Սակայն նա անհետացել է, քանի որ նախագիծն ավարտվել է և տեղական լրատվամիջոցը այլևս հնարավորություն չունի մեքենան վարել ու գնալ գյուղ:

Դժվար է պահպանել լրատվական հաղորդումները, տեղական գրեթե բոլոր լրատվամիջոցներն ամեն օր լրատվություն արտադրելու խնդիր ունեն, դրանց մեծ մասը դադարեցված է։ Այս ամենին գումարվում է անկայուն տեղեկատվական հոսքը, որն ինքնին մարդուն դարձնում է անտեղյակ, շփոթված քաղաքացի:

Ո՞վ է զբաղեցնում այս դատարկ տեղը: Մենք տեսնում ենք, թե որ դերասաններն են ուժեղանում, որ դերասաններն են լավ գրասենյակներ բացում, ովքեր կայուն հենարան ունեն։ Իրականում շատ հեշտ է թշնամական երկրից կեղտոտ փողեր գտնելը։ Անկախ, երկրասեր, հայրենասեր լրատվամիջոցների համար շատ դժվար է գործել»,- ասում է Նաթիան՝ հավելելով, որ վերջին տարիներին մի շարք օրենսդրական փոփոխություններն ու կառավարության վերաբերմունքը լրջորեն ազդել են անկախ լրատվամիջոցների վրա, որոնց համար գնալով ավելի են դժվարանում գրավել առևտրային եկամուտներ:

Ստեղծված իրավիճակի ֆոնին, թե որքանով է բնակչությունը վստահում ԶԼՄ-ներից ստացվող տեղեկատվությանը և որտեղից են ստանում այդ լուրերը, www.tv9news.ge-ն այս հարցով է դիմել է հասարակությանը։

Zinc Network-ի պատվերով, CRRC Georgia-ի կողմից իրականացված հետազոտության համաձայն՝ հարցվածների 77%-ը հեռուստացույց է դիտում առնվազն շաբաթը մեկ անգամ, իսկ հարցվածների 75%-ն օգտվում է սոցիալական ցանցերից առնվազն շաբաթը մեկ անգամ: Ինչպես պարզվում է, սոցիալական մեդիայի սպառումը գրեթե հավասարվել է հեռուստադիտողների թվին: Հարցված բնակչության 21%-ը չի վստահում հեռուստատեսությունից ստացվող տեղեկատվությանը։ Ամբողջ Վրաստանում 2757 հարցազրույց է անցկացվել մարդկանց հետ վրացերեն, հայերեն և ադրբեջաներեն լեզուներով։ Սխալի միջին սահմանը +/- 2,4% է:

Ինչպե՞ս կարող են լրատվամիջոցները դիմակայել մարտահրավերներին և պահպանել անկախությունը բազմաթիվ դժվարություններին զուգահեռ, հանրությանը տրամադրել օբյեկտիվ և խորը տեղեկատվություն և կատարել «հսկող շան» գործառույթը։ Նինա Խելաձեի խոսքով, տարածաշրջանային լրատվամիջոցները պատրաստվում են նախընտրական տարում հանրությանը տեղեկացնել համատեղ ծրագրով։

«Ժողովրդավարության զարգացման գործում անկախ տարածաշրջանային, համայնքային լրատվամիջոցների դերի մանրակրկիտ ըմբռնումը նույնպես շատ կարևոր է, քանի որ նրանցից ոմանք ունեն կրիտիկական ենթակառուցվածք, երկարաժամկետ ինստիտուցիոնալ կայունություն (դրանցից ոմանք հավասար են կամ նույնիսկ ավելի հին, քան վրացական ժողովրդավարությունը ), փորձն ու ազդեցությունը տեղի լսարանի վրա ամենաարժեքավոր ախտիվներն են»,- ասում է JRC պրոդյուսեր և ծրագրերի համակարգող Նինա Խելաձեն։

Մեդիա հետազոտողները նշում են, որ Վրաստանը վերջին տեղում է մեդիա գրագիտության եվրոպական ինդեքսով։ Սրան գումարվում է նաև կրթության ցածր որակը, քանի որ ԶԼՄ-ների զարգացման հիմնադրամի վերջին հետազոտություններից մեկի համաձայն՝ Վրաստանի բնակչությունը խոցելի է ապատեղեկատվության հանդեպ, իսկ Սամցխե-Ջավախեթիի բնակչությունը տարածաշրջանների մեջ առաջին տեղում է:

ԶԼՄ-ների զարգացման հիմնադրամի տնօրեն Թամար Կինծուրաշվիլիի խոսքով՝ երկու գործոն հանգեցրեց ԶԼՄ-ների նկատմամբ վստահության նվազմանը: Նախ՝ լրատվամիջոցն իրեն վարկաբեկեց, քանի որ ընդդիմադիր լրատվամիջոցը հայհոյելով ու շեշտը հիմնականից երկրորդականի վրա տեղափոխելով՝ նվազեցրեց վստահությունը, երկրորդը՝ իշխանությունն ամեն ինչ անում է միտումնավոր։ Նա մշակել է լրագրողի մասնագիտությունը վարկաբեկելու ողջ ենթակառուցվածքը, և լրատվամիջոցները փրկելու համատ բոլոր դերակատարները պետք է իրենց դերը կատարեն։

«Դոնորները նույնպես պետք է վերանայեն իրենց առաջնահերթությունները, որպեսզի գնահատեն կատարվածը և ներկայացնեն նորերը: Պետք է խթանել խոշոր ազգային ալիքների վստահությունը, բայց միևնույն ժամանակ անհրաժեշտ է ուժեղացնել մասնագիտական չափանիշներին հավատարիմ փոքր լրատվամիջոցները։

Հնարավոր է փոքր լրատվամիջոցները չեն կարող ազդել օրակարգի վրա, ինչպես խոշորները, բայց մեծ լրատվամիջոցների վստահությունը վերականգնելուն զուգահեռ, նրանց հասանելի է ավելին: Պետք է պահպանել որակյալ լրատվամիջոցները, որոնք ավելի շատ կենտրոնացած կլինեն մարդկանց վրա և ոչ միայն քաղաքական օրակարգի վրա»,- նշում է Թամար Կինծուրաշվիլին: