Գյուղացիների անվերջ սպասումները. ինչ ճակատագիր է սպասվում դարավոր մեսխական օդաներին

Մշակույթ

29.12.2023

Սարո գյուղում մեսխական օդաների թիվը գնալով պակասում է։ Դարավոր պատմական տները աստիճանաբար քանդվում են, իսկ հնագույն գյուղը կորցնում է իր ինքնությունը։ Վերջում Սարոյում փլուզվեց Պետրե Մաղրաձեի հողից կառուցված օդան, որին վեց տարի առաջ անշարժ հուշարձանի կարգավիճակ էր տրվել, և սեփականատերը սեփական ուժերով ապարդյուն փորձում էր պահպանել ու վերականգնել այն։ Իշխանությունները մի քանի անգամ հայտարարել են Սարոյի օդաների վերականգնման մասին, սակայն հուշարձանները մեր օրերին հասել են միայն տեղի բնակչության վճռականության շնորհիվ:

«Սա կարապանին է», - Ռամազ Ասպանիձեն մեզ ցույց է տալիս տան ճակատին, մուտքի մոտ տեղադրված ստվերային մասը և հրավիրում իր պապի կառուցած օդա։ Մտնում ենք մի մեծ սենյակ, որտեղ երեք դուռ կա՝ աջում՝ գոմն է, ձախում՝ պահեստանոցը, դիմացը՝ հյուրասենյակը։ Ռամազ Ասպանիձեն այստեղ ապրում է կնոջ և երեխաների հետ։ Հինգ հորեղբոր տղաներից միայն նա է մնացել ընտանեկան օջախում։ Ասպանիձեների չորրորդ սերունդն այստեղ է մեծանում։ Դահլիճի պատերը ճաքել են, իսկ Կարապանի առաստաղը՝ փլուզվել։ Ընտանիքը հնարավորինս հոգ է տանում պատմական տան մասին, սակայն դարավոր պատերը ինքնուրույն վերանորոգել չի կարող՝ ծախսը հսկայական է։

«Ես ապրում եմ այստեղ և կքանդե՞մ այն։ Երբեմն ինքս եմ վերանորոգում: Ձողերը կոտրված են, ինձ շատ փայտ է պետք ամրացնելու համար։ Գյուղի օդաների մեծ մասը քանդվել է, մեկ-երկու ընտանիք ունենք, որոնք պահպանել են։ Առայժմ ես ապրում եմ այստեղ ընտանիքիս հետ, և ապագան մեզ ցույց կտա, թե ինչպես կլինի»,- ասում է Ռամազը։

Ռամազ Ասպանիձեի օդան

Ի տարբերություն նրա օդայի, փաստորեն, Կոնստանտին Լոնդարիձեի հողե տնից ոչինչ չի մնացել։ Ավերակին մշակութային ժառանգության հուշարձանի կարգավիճակ չի շնորհվել։ Տեղացին հիշում է, որ Սարոյի բնակիչներին վերջին 10 տարում մի քանի անգամ խոստացել են վերանորոգել երկդարյա տները, սակայն նրա օդան չի ներառվել վերականգնողական հուշարձանների ցանկում:

«Խոսակցություն կար, որ ստորին հատվածում ինչ սենյակներ կան, փլուզված դահլիճները, դրանք պետք է վերակառուցվեն։ Ես ապրում եմ վերևում և այս տարածքը հաշվի չի առնվել։ Չգիտեմ ինչի են սպասում, այդ ընթացքում կամաց-կամաց փլուզվում է, եթե ուշադրություն չդարձնեք, մնացածն էլ լրիվ կփլվի։ Իմ օդա- տունը փլվել է թե՛ ներսից, թե՛ դրսից։ Հիմա այս պատերի գործառույթը կարտոֆիլ, կաղամբ, պանիր պահելն է, ոմանք ներսում անասուն են պահում: Ես էլ, օդայից մնացած կառույցում մեկ գլուխ կենդանի եմ պահում, բայց այն էլ քանդվում է, ինքս չեմ կարող վերականգնել, շատ գումար է անհրաժեշտ և չեմ կարող ինձ թույլ տալ»,- ասում է Կոնստանտին Լոնդարիձեն։

Օդաներից մի քանիսը մշակութային ժառանգության հուշարձանի կարգավիճակ են ստացել 2012 թվականին: 2017 թվականին հուշարձանի կարգավիճակ շնորհվել է երկու լրացուցիչ շինությունների՝ Միխեիլ Մաղրաձեի և Պետրե Մաղրաձեի սրահներին։ Պատմաբան Գիորգի Մաղրաձեն կարգավիճակ շնորհելու համար դիմում է գրել Մշակութային ժառանգության պահպանության ազգային գործակալությանը, որի հիման վրա մի խումբ մասնագետներ եկել են Սարո ու տեղում ուսումնասիրել երկու օդաները։ Շենքին տրվել է մշակութային ժառանգության հուշարձանի կարգավիճակ, սակայն վերականգնում չի իրականացվել։ Արդյունքում այսօր հնագույն շինություններից մեկն արդեն քանդվել է։

«Ինձ համար կարեւոր էր, որ իրավաբանորեն պաշտպանված լինեի, իսկ զբոսաշրջության տեսակետից օդաները ձեռք բերեցին գործառույթ։ Դրա համար որոշեցի հուշարձանի կարգավիճակ տալ։ Իմ ու զարմիկիս օդաները կարգավիճակ ստացան: Իմ դահլիճը կանգուն է, բայց հորեղբորս օդան քանդվել է։ Պատճառն այն է, որ վերականգնումը չի կայացել՝ հաշվի առնելով օդերեւութաբանական պայմանները, Սամցխե-Ջավախեթիի դահլիճները վատ օր են ապրում, տարեցտարի դառնում են վթարային։ Երբ ձյունը հալվում է տանիքը հեշտությամբ վնասվում է, չի դիմանում ժամանակի փորձությանը»,- ասում է Գիորգի Մաղրաձեն։

Յուրահատուկ տան սեփականատեր Պետրե Մաղրաձեն տարիներ է սպասել, որ վերականգնումը սկսվի, մինչ այդ փորձել է իր ուժերով կասեցնել ավերածությունները։ Հինգ ամիս առաջ նա մահացավ 91 տարեկանում, իսկ օդան փլուզվեց։

«Դա եզակի օդա էր, քանի որ Սամցխե-Ջավախեթիում, մեծահարուստ գյուղացիների սրահների մեջ, ես ոչ մի տեղ նման բան չեմ տեսել, այն ուներ ուրույն ճարտարապետական տանիք։ Սրահում կար վառարան և նկուղ։ Թագը փլվել է, որտեղից մուտք էինք գործում, այնտեղից այլեւս չենք կարող։ Իմն էլ կամաց-կամաց քանդվում է։ Ուզում եմ դադարեցնել այս ոչնչացման գործընթացը, բայց դա անխուսափելի է»,- մեզ հետ զրույցում ասում է Գիորգին։

Մեսխական տներով նա սկսել է հետաքրքրվել ութ տարի առաջ։ Պատմաբանը տեսախցիկը ձեռքին շրջել է տարածաշրջանում և ամեն տարի նկարահանել օդաների վատթարացող վիճակը։ Գիորգին ասում է, որ Սամցխե-Ջավախեթիի ավերակները հաշվառված չեն, իսկ պետությունը նույնիսկ չգիտի, թե տարածաշրջանում քանի օդա է պահպանվել։ Նա անձամբ հաշվել է մոտ 150 կառույց։

«Հուշարձանի կարգավիճակ տալը մեր իրականության մեջ ձեւականություն է։ Մի բան է, թե ինչպես է պետությունը հոգում, ինչ պաշտպանության մեխանիզմ ունի, երկրորդ՝ ինչ է լինում հուշարձանի կարգավիճակ տալուց հետո, եթե այն մնա միայն թղթի վրա։ Պաշտպանության մեխանիզմը պետք է ժամանակին մշակեն։ Ես տարիներ շարունակ կոչ եմ անում գույքագրել Սամցխե-Ջավախեթիի հուշարձանները։ Այսպիսով, գոնե 5-10 տարի հետո մենք կգիտենանք, որ Սամցխե-Ջավախեթիում կար 200 սրահ, և այսօր դրանք չկան, կունենանք դրանց լուսանկարները։ Պատերը քանդվում են ոչ միայն Սարոյում, դրանց մեծ մասը տեղադրված են Ջավախեթիի բարձրավանդակում, հատկապես Ախալքալաքում։ Դրանց թիվը տարեցտարի նվազում է, բայց Բալանթա, Վարևան, Գոգաշեն, Կումուրդո, Բարալեթի գյուղերում եզակի սրահներ կան»,- մեզ հետ զրույցում պատմում է Գիորգին։

Սարոյում ծանր վիճակում են Ասպանիձեի օդաները, որոնք կառուցվել է 18-րդ դարի վերջին, մյուսները՝ 19-րդ դարի սկզբին։

«Օդաները փլուզվում են, այստեղ շատ ձյուն է գալիս, իսկ եթե չես մաքրում, այն սուզվում է ու արագացնում փլուզման գործընթացը։ Զբոսաշրջիկները գալիս են, բայց ոչինչ չեն տեսնում։ Եթե վերականգնվի, լավ կլինի մեզ ու զբոսաշրջիկների համար, բայց ապարդյուն։ Ասում էին, որ պետք է վերականգնվի, բայց ոչինչ չարվեց»,- ասում է Սարո գյուղի բնակիչ Ջիմշեր Լոնդարիձեն։

Մեսխական Օդայում ամեն ինչ մեկ տարածության մեջ է՝ սրահ, վառարան, գոմ, պահեստանոց։ Սկզբում կառուցվել է փայտե կառույցը, ապա վերևից ծածկվել հողով ու սեղմվել։ Մի տան տանիքը մյուսի համար բակ էր։ Օդայի փայտյա առաստաղը ունի անցք, որից լույսը ներս էր մտնում, ծուխը՝ դուրս գալիս։

«Մեսխական հնագույն տները, օդա սրահներն իրենց պահեստներով, դրանք Մեսխեթի և պատմական Տաո-Կլարջեթիին բնորոշ կացարաններ են։ Կոշտ կլիմայական պայմանների պատճառով դրանց կեսից ավելին գտնվում է հողի տակ։ Մինչև մեկուկես-երկու մետր բարձրության հող է ծածկված, մոխիրով էլ են ծածկում, որ ջուրը ներս չլցվի»,- պատմում է տեղի բնակիչ Կախա Ասպանիձեն։

Քանի որ կառույցը կիսով չափ ստորգետնյա է, ձմռանը ներսում տաք էր, ամռանը՝ զով։ Հարավային Վրաստանի կոշտ կլիման էր հիմնական պատճառը, որ մեսխեթցիները նախընտրեցին բնակարանի այս տեսակը։

Սարոն կորցնում է իր հիմնական տեսարժան վայրերը, որոնք տարիներ շարունակ համարվում էին գյուղի գլխավոր նշանը։ Վերջին տարիներին ավելի ու ավելի շատ զբոսաշրջիկներ են հետաքրքրվում Մեսխական օդաների և ցիկլոպյան ամրոցների եզակի և ակնառու ճարտարապետությամբ։ Գյուղի եզրին չոր կույտերով կառուցված պահպանված մեգալիթյան ամրոց-աշտարակները թվագրվում են չորս հազարամյակներով։

«Շատ մարդիկ են գալիս արտերկրից և Վրաստանի տարբեր ծայրերից։ Ամռանը օր չի անցնում, որ զբոսաշրջիկ չգա այստեղ։ Սիրում են բնությունը, կարասները, աշտարակները, եկեղեցիները, բերդերը, օդաները, այստեղ կա ջրվեժ։ Եթե վերականգնումը սկսվի, ողջ գյուղն ու բոլոր զբոսաշրջիկները ուրախ կլինեն։ Ենթակառուցվածքներն ավելի զարգացած կլինեն, կյանքն առաջ կգնա: Գյուղի համար կարևոր է, ավելի շատ զբոսաշրջիկներ կգան, ավելի շատ մարդիկ կգան, ավելի լավ կլինի մեզ և նրանց համար»,- ասում է Սարոյի հրեշտակապետի անունը կրող եկեղեցու կողքին ապրող Նաթելա Ինդուաշվիլին, ով ամեն օր հանդիպում է զբոսաշրջիկների։ Նա հավելում է, որ գյուղական բնակչությունն աստիճանաբար նվազում է, իսկ օդաների վերականգնումը քաղաք տեղափոխված տեղաբնակներին կվերադարձնի իրենց ծնողական օջախ: Տեղացիների հիմնական խնդիրը աստիճանաբար դատարկվող գյուղն է:

«Մոտ 40 ընտանիք ենք մնացել գյուղում, երիտասարդներն այստեղ չեն, գնացել են։ Խանութ այլեւս այստեղ չկա, դպրոցը կամաց-կամաց փակվում է։ Գնացողները չեն վերադառնում, գյուղը չի բազմանում»,- ասում է Ջիմշեր Լոնդարիձեն։

Կառավարությունը բազմիցս խոստացել է տեղի բնակիչներին վերականգնել Մեսխական օդաները, մի քանի անգամ հայտարարել են նաև աշխատանքների մեկնարկի մասին, սակայն այս հարցը հայտարարություններից այն կողմ չի անցել, գյուղում մարդ չի հայտնվել։

«Վերջին 15 տարիներին խոսվում է Սարոյի սրահների վերականգնման, դրանց երկրորդ կյանք տալու մասին: Բոլորը գիտեն և սպասում են, բայց ոչինչ չի արվում։ Գրեթե ամեն տարի այս խոստումը թարմացվում է։ Ժողովրդի մեջ էլ հույս կա, որ սա սկիզբն է։ Անընդհատ սպասելու ռեժիմը շատ վատ է, ի վերջո ոչինչ չի ստացվում։ Ասում են՝ այսքան լարի է հատկացվել, բայց ոչինչ չի երեւում։ Ինչքան հիշում եմ, այս հարցը արդիական է։ Ես շատ նախագծեր եմ տեսել, բայց ցավոք, պարզվում է, որ զեկույցներ են գրվելու, թե ինչպես պետք է զբոսաշրջությունը զարգանա և ի վերջո կդադարեցվի: Ինչ վիճակում են այս պահին հուշարձանները, դրանք այս տարի կան, մյուս տարի չեն լինի»,- ասում է պատմաբան Գիորգի Մաղրաձեն։

Սարոն բացօթյա թանգարան է,-ասում է Գիորգին։ Պատմաբանը կարծում է, որ օդաների վերականգնումը միայն մեկ պետական գերատեսչության գործը չէ, այս խնդրի շուրջ պետք է միավորվեն մի քանի գերատեսչություններ։

«Երբ ասում ենք, որ զբոսաշրջությունը զարգանում է, ինչո՞վ պետք է հետաքրքրենք այցելուին։ Ամբողջ Վրաստանում ազգագրական, գոյություն ունեցող ճարտարապետությունը գրեթե ամբողջությամբ վերացել է։ Սրահներ կային նաև Քարթլի-Կախեթիում, բայց դրանցից ոչ մեկն այլևս չես տեսնի։ Սամցխե-Ջավախեթին դեռևս ունի այդ ներուժը, և մենք բախտավոր ենք, որ ժամանակակից տները ամբողջությամբ չեն փոխարինել ավանդական շենքերին։ Երբ գալիս է դիտորդը, նրան հետաքրքրում է, թե որտեղ և ինչպես ենք ապրել, գյուղում սա է նրանց գրավում»:

Տարիներ առաջ Մշակութային ժառանգության պահպանության ազգային գործակալությունը հայտարարեց, որ նախագիծն արդեն պատրաստ է։ Ի՞նչ եղավ դրա հետ, և ինչու մինչ այժմ վերականգնողական աշխատանքները չսկսվեցին՝ Մշակույթի նախարարությունից լսեցին մեր հարցերը, բայց չպատասխանեցին։

Նամակով դիմեցինք Մշակութային ժառանգության պահպանության ազգային գործակալությանը, ուզում էինք ճշտել, թե մինչ այժմ որքան գումար է ծախսվել չկատարված նախագծերի նախապատրաստման համար, արդեն լրացել է օրենքով սահմանված ժամկետը, և գործակալությունից պատասխան մինչ այժմ չենք ստացել:

თეგები: Սարո / Օդա /

Հեղինակ:

Ռուսուդան Գվարամաձե

Երկ.

Երեք.

Չոր.

Հինգ.

Ուրբ.

Շաբ.

Կիր.