Մշակութային ժառանգության հուշարձանները մեծ ազդեցություն ունեն ցանկացած պետության և ազգի առօրյայի վրա։ Ավելորդ է խոսել այն մասին, որ դրանք ապահովում են երկրների զբոսաշրջային եկամուտը՝ պահպանված լինելու շնորհիվ։ Դրանք նաև կարևոր դեր են խաղում անցյալի հետ կապը պահպանելու առումով, քանի որ յուրաքանչյուր հուշարձան կրում է արժեքներ, որոնք մասնակցում են մեր ինքնության ձևավորմանը։

Հետևաբար, այս մշակութային գանձերի պահպանումը շատ կարևոր է թե՛ տնտեսական, թե՛ մշակութային տեսանկյունից, իսկ որակյալ վերականգնումը պետք է լինի յուրաքանչյուր իշխանության առաջնահերթությունը։

Այս հոդվածում կքննարկենք մշակութային հուշարձանների վերականգնման գործընթացը Վրաստանում և Եվրոպական միությունում։

Մշակութային հուշարձանների վերականգնումը Եվրոպական միությունում

Եվրոպական միությունում մշակութային հուշարձանների վերականգնման ամենատպավորիչ օրինակներից մեկը կապված է Դրեզդենի Աստվածամոր տաճարի՝ Ֆրաուէնկիրխենի հետ։ Բարոկկո ոճի այս լյութերական տաճարը գրեթե ամբողջությամբ ավերվեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ, երբ դաշնակից ուժերը ռմբակոծեցին քաղաքը։ Այն վերականգնվեց 1994-2005 թվականներին։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո տաճարի ավերակները հայտնվեցին Խորհրդային Միության կողմից վերահսկվող Գերմանիայի ժողովրդավարական հանրապետության (ԳԴՀ) տարածքում և մինչ Գերմանիայի միավորումը ծառայում էին որպես պատերազմի սարսափները հիշեցնող հուշարձան։ 1990 թվականին Գերմանիայի միավորումից հետո, 1994 թվականին, ճարտարապետ Էբերհարդ Բուրգերի ղեկավարությամբ սկսվեց Ֆրաուէնկիրխենի վերականգնումը, որը ավարտվեց 2005 թվականին։

2019 թվականի ապրիլի 15-ին Ֆրանսիան և ամբողջ աշխարհը ցնցվեցին Փարիզի Աստվածամոր տաճարում՝ Նոտր Դամում բռնկված հրդեհից։ Կրակը զգալի վնաս հասցրեց տաճարի վերին հատվածին, այդ թվում՝ երկու զանգակատներին և կենտրոնական աշտարակին, որը փլուզվեց։

Այդ օրվանից անցել է 5 տարի, և ընթացքում տեղի ունեցավ նաև COVID-19 համավարակը։ Սակայն Ֆրանսիայի ամենակարևոր տաճարի վերականգնման աշխատանքներին մեծ ուշադրություն և ռեսուրսներ են հատկացվել։ Պաշտոնական տվյալների համաձայն՝ 2023 թվականին վերականգնման աշխատանքներին մասնակցել է ավելի քան 1000 մարդ։ Արդյունքում սկսվել է աշտարակի վերակառուցումը, և տաճարի պատերը լիովին մաքրվել են հրդեհի արդյունքում կուտակված մրի շերտերից։ Ավելին, 2024 թվականի դեկտեմբերին Նոտր Դամը կբացվի այցելուների համար, իսկ 2026 թվականին նրա վերականգնումն ամբողջությամբ կավարտվի։
Լուսանկար: Ian Langsdon/EPA
Մշակութային հուշարձանների վերականգնումը Վրաստանում

Իհարկե, ժամանակի ընթացքում մշակութային հուշարձանները Վրաստանում նույնպես վնասվում են և պահանջում են վերականգնում, ինչը երբեմն քիչ թե շատ հաջողվում է։ Օրինակ, 2019 թվականին Մուցոյի վերականգնման նախագիծը հաղթեց Եվրոպական ժառանգության մրցանակում՝ 34 երկրների 149 մրցութային հայտերից։ Վերականգնվեց մոտ 20 ամրոց-աշտարակ։ Նախագծի իրականացման մեջ ներգրավված էր տեղի բնակչությունը, ովքեր հարակից տարածաշրջանի քիստ վարպետներից սովորեցին ավանդական շինարարության՝ ֆիկալի չոր շարվածքի, վաղուց մոռացված տեխնիկան։ Սա Վրաստանում մշակութային հուշարձանի վերականգնման լավագույն օրինակներից մեկն է։

XVI-XVIII դարերի Ցիսկարաուլեների աշտարակը վնասվել էր 2001 թվականին՝ ռուս-չեչենական պատերազմի ժամանակ ռուսական ռումբի պայթյունից։ Քանդման վտանգի տակ գտնվող 19 մետրանոց աշտարակի փրկությունն իրականացվեց բրիտանացի, ֆրանսիացի, լեհ և վրացի գործընկերների հաջող համագործակցության, պրոֆեսիոնալ թիմի և կամավորների աշխատանքի շնորհիվ։

Վերականգնման համար, միջազգային գործընկերների աջակցությամբ, Վրաստանում ծախսվեց 420,000 լարի, որից մոտ 90,000 լարին տրամադրվեց նախագծում ներգրավված տեղի համայնքին։ Նախագիծն իրականացվեց 2021-2023 թվականներին՝ Մեծ Բրիտանիայի Միջազգային ժառանգության հիմնադրամի (International National Trusts Organisation), Ֆրանսիայի REMPART կազմակերպության և Լեհաստանի Սիդլեցինի աշտարակի ասոցիացիայի սերտ համագործակցությամբ։ Նախագիծը ֆինանսավորվել է ALIPH հիմնադրամի կողմից, որը համագործակցում է Եվրամիության և այլ երկրների հետ մշակութային ժառանգության պահպանման նպատակով։

Ցավոք, վերջին տարիներին վերականգնման ոլորտում բացասական օրինակ էր Գելաթի վանական համալիրը։ 1106 թվականին Դավիթ Շինարարի հիմնադրած այս վանական համալիրը ներառված է ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության ցանկում։
Լուսանկար: Մթավարի արխի

2016 թվականի դեկտեմբերին Գելաթի վանքում տեղացած անձրևի և ձյան հետևանքով ջուրը ներթափանցեց տաճար, ինչի հետևանքով վնասվեցին որոշ ֆրեսկաներ։ Վատ որակի նյութերով ծածկույթի վերանորոգման պատճառով տանիքը կրկին վնասվեց 2019 թվականին։ 2021 թվականին Գելաթի վանքի պատերի նկարազարդումները հայտնվեցին ծանր վիճակում։ Տաճարի ներսում սկսվեցին գեղանկարչության վնասման գործընթացներ։ Այս հայտարարությունից անմիջապես հետո՝ 2023 թվականի ապրիլի 7-ին, Գելաթիի վերականգնման գործընթացի կառավարումը Վրաստանի մշակույթի նախարարությունից փոխանցվեց Վրաստանի պատրիարքարանին, և աշխատանքները դեռ շարունակվում են։ Տարիներ շարունակ Գելաթիի վերականգնման համար միջոցներ են հատկացվել ԱՄՆ դեսպանության կողմից, գործընթացում մասնակցել է նաև Եվրամիությունը, սակայն Վրաստանի մշակույթի նախարարությունը մինչ օրս չի կարողացել վերականգնման նախագիծն իրականացնել բարձր որակով։

Եվրամիությունը Վրաստանին աջակցում է ոչ միայն միջնադարյան կառույցների վերականգնման գործում։ 2024 թվականին Եվրամիության ֆինանսավորմամբ իրականացվում է 20-րդ դարի ճարտարապետական հուշարձանների՝ հատկապես մոզայկաների, վերականգնման ծրագիր։ 20-րդ դարի մոզայկաները առանձնանում են նրանով, որ հաճախ կապված չեն խորհրդային գաղափարախոսության հետ. Ընդհակառակը, նրանք ներկայացնում են ժողովրդական մշակույթն ու նախախորհրդային ժառանգությունը։
Լուսանկար: EU4Georgia
Եվրամիությունը UNDP-ի հետ համատեղ ակտիվորեն մասնակցում է Սամեգրելոյի տարածքում գտնվող մոզայկաների վերականգնման գործընթացին։

Վերջիվերջո, ժամանակն ու դժբախտ պատահարները չեն ընտրում հուշարձաններ. Ցանկացած պատմական շինություն կարող է վնասվել՝ անկախ նրա տեղակայությունից։ Սակայն կարևոր է, որ երկրին աջակցող գործընկերներ լինեն, որոնք կօգնեն վերականգնման գործում՝ ինչպես ֆինանսական, այնպես էլ փորձագիտական առումով։